Hypatia | Konflikt tezisinin əfsanələri

Posted by Samir Firdovsioğlu 1 il əvvəl 475 baxış 33 dəq. oxuma

Hypatia’nı Azərbaycanda çoxları 2009-cu ildə çəkilmiş və baş rolunu Rachel Weisz’ın oynadığı Agora filmindən tanıyırlar. Film dördüncü əsrin sonu, beşinci əsrin əvvəllərində İskəndəriyyədə yaşamış, qeyri-adi gözəlliyə sahib olan, ən az öz zamanının kişiləri qədər bilikli və istedadlı olan, heç zaman ərə getməyərək özünü elmə, fəlsəfəyə həsr etmiş bir qadının həyat və ölüm hekayəsidir. Qərbdə onu ilk dəfə kütləviləşdirən Carl Sagan’ın 1981-ci ildə ekranlaşdırdığı “Cosmos” adlı sənədli filmi oldu. O dövrdə “qadınların mülk hesab” olunduğunu deyən Carl Sagan bütün bu çətinliklərə baxmayaraq Hypatia’nın heyrətamiz nailiyyətlərindən danışır. Burada qəhrəman Hypatia’dırsa anti-qəhrəman o dövrdə İskəndəriyyə şəhərində hakimiyyət uyğunda mübarizə aparan patriarx Kiril’dir və Kiril o qadına qarşı dərin bir nifrət bəsləyirdi. Sagan dini avtoritetin bu qadına nifrət etməsinin səbəbini onun “maarifin, elmin simvolu” olması ilə izah edirdi. Beləliklə də ortada canlandırılan mənzərə maarifçiliyin, elmin, azad düşüncənin nuru ilə dini mövhumatın, fanatizmin qaranlığı arasında gedən mübarizədir. Bu dramatik hekayədə mövhumat, xurafat, dini fanatizm amansızca elmin nurunu söndürür, yəni Hypatia’nı qətl edir. Sonuncu kitabxananın isə Hypatianın ölümündən sonra bir il içində dağıdıldığını Sagan əlavə etməyi unutmur.1 Bu, Hypatia əfsanəsinin antiteistlər tərəfindən nəşəylə ələ alınan versiyasıdır və İskəndəriyyənin Böyük Kitabxanası ətrafındakı əfsanələrlə, xristianların antik bilik və təlimləri məhv etməkləri ilə bağlı əfsanələrlə yanaşı bir meta-narrativ formalaşdırır ki, bu narrativ/hekayə bir çox ateist dairələrdə sorğulanmadan qəbul olunan “konflikt tezisi” nəzərindən tarixi yanaşmanın özəyidir.

Sagan’ın təqdim etdiyi versiya yazının irəliləyən hissələrində də görəcəyimiz kimi uydurmalarla doludur. Buna baxmayaraq bu versiya eyni hekayəni əsas alan “Agora” filminin ilham mənbəyi olub.2 Filmin rejissoru Amenabar və köməkçi ssenaristi Mateo Gil, ən azından Sagan’dan biraz daha araşdırma edib və beləliklə, də onun bir neçə xətasını düzəldib. Filmdə – Saganın dediyindən fərqli olaraq – kitabxananın Hypatia’nın ömrünün əvvəllərində dağıdıldığını göstərsələr də, yenə də kitabxananı onun həyatı ilə əlaqələndirirlər. Film Hypatia’nın artıq formalaşmış xarakterinə əlavələr edir. Onu ilahi varlığa inanmayan, başqa cür desək, bu fikirlə heç maraqlanmayan biri kimi göstərirlər, qısacası, Hypatia nə xristian, nə də politeistdir. Filmdə onu heç bir dinə inanmamaqda ittiham etdiklərində “Mən fəlsəfəyə inanıram” deyərək cavab verir. Filmdə patriarx Kirilin dili ilə onun allahsız olduğu elan olunur. Rejissor Amenabar qətl edilmiş Hypatia’nın ölümündəki itkini daha da ağırlaşdırmaq üçün onu dövrünün dahi və görkəmli alimi kimi canlandırır; belə çıxır ki, heliosentrizmi, planetlərin elliptik orbitlərə sahib olduğunu bu qadın filosof kəşf etmişmiş. Üstəlik Hypatia’ya astrolabın və hidrometr’in, mayelərin sıxlığını ölçən cihazın ixtirası nisbət olunur.

İskəndəriyyəli Hypatia antiteistik mifologiyada özünəməxsus bir yer tutur; onu dinin qurbanları arasında Bruno və Galileo ilə bir arada yad edirlər. Hypatia elmin və azad fikrin şəhidi, dindar fanatiklər tərəfindən vəhşicəsinə qətl edilmiş bir məzlum, maarifçiliyin süqutunun və qaranlıq əsrlərin başlanğıcının rəmzi kimi təqdim edilir. Bu mifləşdirmə prosesi bizim əsrimizdə başlamayıb, müasir tarixin əvvəllərinə qədər gedib çıxır. Maria Dzielska yazır: “Hypatia ilk dəfə Avropa ədəbiyyatında on səkkizinci əsrdə peyda oldu. Tarixdə Maarifçilik adı ilə tanınan skeptisizm dönəmində bir neçə yazıçı onu dini və fəlsəfi polemikada alət olaraq istifa etdi.”3Kilsəyə qarşı tənqidləri ilə tanınan John Toland 1720-ci ildə “Hypatia” ilə bağlı kiçik bir esse yazır. Toland esse’ni ümumiyyətlə kişiləri qınamaqla başlayır, ”gözəlliyin və müdrikliyin təcəssümü” olan belə bir qadının qanı bütün kişi cinsi üçün bir ləkə olaraq qalacaq.4 Toland bu cinayəti törətməkdə mütəşəkkil kilsəni ittiham etməkdə tərəddüd etmir. Onun essesi kilsə nəzdində etiraza səbəb oldu və Thomas Lewis buna cavab olaraq bir pamflet qələmə aldı. Həmçinin “Voltaire kilsəyə və səmavi dinə qarşı nifrətini ifadə etmək üçün Hypatia obrazını istifadə etdi.” O, 1736-cı ildə nəşr etdirdiyi “Examen important de Milord Bolingbroke ou le tombeau du fanatisme” adlı yazısında Toland’dan da daha acı bir dil işlədir: Hypatianın ölümü patriarx “Kiril’in başı qırxılmış köpəkləri və onların arxasınca gələn fanatik bir dəstə tərəfindən törədilmiş vəhşi bir qətldir.” Voltaire’ə görə o, yunan ilahlarına, Təbiətin rasional qanunlarına və məcburi doqmalardan azad olmuş insan zəkasına inandığı üçün öldürülmüşdü.5 Antiklerikal yazıçılardan daha biri olan Edward Gibbon da öz tarix kitabında belə yazır:

“Riyaziyyatçı Theon’un qızı Hypatia, öz atasının dərslərində iştirak edirdi; onun savadlı şərhləri Apollonius və Diophantus’un həndəsəsini aydınlatdı. O, həm Afina, həm də İskəndəriyyə şəhərlərində Plato və Aristotelin fəlsəfəsi barəsində ictimaiyyətə dərslər verirdi. Gözəlliyinin baharında və hikmətinin dolğunluğunda olan bu təvazökar qadın öz aşiqlərinin təkliflərini geri çevirdi və müridlərinə təlimatlar verməyə üstünlük verdi. Rütbə və ləyaqətləri ilə ad çıxarmış məşhur kişilər bu qadın filosofu ziyarət etmək üçün səbirsizliklə gözləyirdilər və onun akademiyasının qapısına toplaşan atlar və kölələrin möhtəşəm qafiləsini (patriarx) Kiril qısqanc bir gözlə izləyirdi.

Xristianlar arasında belə bir şayə yayılmışdı ki, prefekt ilə patriarxın barışmasına yeganə mane Theon’un qızı idi. Həmin mane dərhal aradan qaldırıldı. Ölümcül bir gündə, müqəddəs Oruc mövsümündə, Hypatia öz arabasından endirilmiş, lüt edilmiş, kilsəyə sürüyüb gətirilmiş, “oxuyan Peter” və bir dəstə vəhşilər, amansız fanatiklər tərəfindən insanlıqdan uzaq şəkildə qətl edildi: əti iti stridiya çanaqları ilə sümüklərindən sıyrıldı və onun titrəyib əsən bədən üzvləri atəşə verildi. Ədalətin tələbi olan istintaq və cəza prosesi mövsümlük hədiyyələr sonunda dayandırıldı; amma Hypatia’nın qətli iskəndəriyyəli Kirilin xarakterində və dinində silinməz bir ləkə buraxdı.”6 Gibbon’un təsvir etdiyi qətl mənzərəsini sitat gətirən məşhur ateist Bertrand Russell kinayə ilə əlavə edir ki, “bundan sonra İskəndəriyyə artıq filosoflar tərəfindən narahat edilmirdi.”7B. L. Van der Warden iddia edir ki, “Hypatia’dan sonra İskəndəriyyədəki riyaziyyat elmləri sona çatdı.”8 İstər Gibbon olsun, istərsə də, Russell olsun, Hypatia onların əlində dini institutlara qarşı istifadə olunan bir obraza çevrilib. Bəziləri hətta öz fikirlərini geniş kütləyə çatdırmaq üçün Hypatia’nı dilindən istifadə ediblər. Amerikalı publisist, sabun satıcısı Elbert Hubbard nəşr etdiyi məşhur kitab seriyasının bir kitabını 1908-cı ildə Hypatia’ya həsr edir və orada Hypatia’nın adından məqsədli şəkildə sitatlar uydurur, öz görmək istədiyini reallıq yerinə qələmə verir. Bu gün sosial şəbəkələrdə və qeyri-ciddi dərgilərdə Hypatia’nın adından nəql edilən sitatlar əsasən bu kitabdan qaynaqlanır.9

Bəs tarixdə bizə Hypatia haqqında dəqiq nə məlumdur? Ümumiyyətlə biz o dövrün hadisələrini hansı qaynaqlardan öyrənirik. Bu qaynaqlardan biri onuncu əsrə aid bir ensiklopediyadır və Suda Lexicon adı ilə tanınır. Bu ensiklopediya əlifba sırasına görə tərtib olunub və Hypatia’nın adı olan yerdə iki daha qədim qaynağa istinad edərək məlumat verilir. Bunlardan biri altıncı əsrə aid olan və Milesiuslu Hesychius tərəfindən yazılmış Onomatologus kitabıdır, digəri isə filosof İsidorus’un həyatı haqqında tələbəsi Damascius’un (462-538) yazdığı kitabdır. Bu kitab günümüzə qədər gəlib çatmayıb, lakin bəzi hissələri Suda ensiklopediyasında yer alır. Həmçinin konstantinopollu Photios (820-893) tərəfindən kitaba edilmiş ixtisar əlimizdə mövcuddur. Daha qədim və Hypatia’nın həyatına ən yaxın mənbə Socrates Scholasticus’un (380-439) yazdığı “Historia Ecclesiastica” əsəridir. Bu kitabın təxminən 439-cu ildə yazılıb bitdiyinə inanırlar. Philostorgius da (368-439) Hypatia’nın ölümünü yazıb, lakin onun verdiyi məlumatlar əksikdir və onları yalnız Photius’un xülasəsindən öyrənə bilirik. Daha bir qaynaq yeddinci əsrdə yaşamış Nikiu’lu Yohannaya aiddir. Bütün bunlardan əlavə Hypatia’nın tələbəsi Synesius’un məktublarının bir hissəsi günümüzə qədər gəlib çatıb və bu məktubların bəziləri müəlliməsi Hypatia’ya ünvanlıdır.10

Hypatia İskəndəriyyənin ictimai elitasını formalaşdıran varlı ailələrdən birindən gəlir. Bu mühafizəkar, idarəedici və intellektual təbəqə şəhərin limana yaxın olan zəngin hissəsində yaşayırdılar. Əslində bu məlumatlar önəmlidir, çünki İskəndəriyyədə dini qarşıdurmalardan daha çox sosial və siyasi zəmində formalaşmış gərginliklər daha qabarıq hiss olunurdu. Edward Watts bu barədə yazır: “Hypatia haqqında yazan tarixçilər dördüncü və beşinci əsrlərdəki İskəndəriyyədə dini dəyişikliklərə fokuslanmağa meyl ediblər, lakin məkansal və sosio-ekonomik parçalanmalar Hypatia’nın çağdaşları üçün dini fərqliliklərdən daha çox əhəmiyyətli idi. Dördüncü və beşinci əsrdəki iskəndəriyyəlilərin, o cümlədən politeistlərin çoxu dini fərqlilikləri müasir dini icmaların anladıqları şəkildə anlamırdılar. Onlar xristianlar ilə politeistlər arasında kəskin bir ayırım görmürdülər və təbii olaraq fərqli inanclara sahib insanlara düşmən kəsilmirdilər.”11 Bu səbəblə Hypatia’nın öz dönəmində İskəndəriyyənin ayrılmaz bir parçası olan sosial və ekonomik parçalanmaları görməzdən gələrkən, Hypatia’nın dünyasına yad ola biləcək müasir dini qavramları tarixi qaynaqlara yapışdırmaq, qaçınılmaz olaraq bu qadının kim olması və nə üçün ölməsi haqqında xətalı təsəvvürlərə yol açacaq.

Hypatia’nın aid olduğu elit təbəqə Roma dünyasının ən böyük şəhərlərindən birinə, yarım milyona yaxın əhalisi olan bir şəhərə rəhbərlik edirdilər. Əhalisinin çoxu yunan dilində və ya qibti dilində danışırdılar, amma Delta məhəlləsində böyük bir yəhudi camaatı var idi və şəhərə şəhərkənarı bölgələrdən davamlı köçkünlər axışırdılar. Bu insanların çoxu şəhərin aşağı məhəllələrində xeyli kiçik evlərdə sıxlıq və kasıblıq içində yaşayırdılar. Hypatia bu reallıqdan uzaq şərtlərdə yaşamış və fəaliyyət göstərmişdi.

Onun, bir neçə önəmli riyaziyyat əsərinin redaktorluğunu etmiş bir riyaziyyatçı olan Theon’un (335-405) qızı olduğunu bilirik. Qədim alimlərin ixtisaslaşması, müasir dövrümüzdəki kimi elmin müəyyən sahələrində ixtisaslaşma fikirlərinə uyğun gəlmirdi. Astronomiya riyaziyyatın bir hissəsi idi və astrologiya isə hər ikisinin uzantısı idi, Theon hər üç sahəni öyrənirdi. O həm də bir şair idi, auspisiya ilə bağlı şerlər yazırdı. Auspisiya isə qədim roma dinində quşların davranışını müşahidə edərək fala baxmaq qabiliyyəti idi; bunun vasitəsi ilə avqurlar quşların davranışlarında ”ilahların” təqdirini və ya əksini göstərəcək əlamətləri öyrənməyə çalışırdılar. Qızının o dönəmdə çox az bir qadının ala biləcəyi növdən bir təhsil almasını sağlayan kəsin özü olduğu aşkardır. Roma dünyasının son dönəmlərindəki elit təhsil və təlim metodu çox dəqiq müəyyən edilmiş bir proqramı izləyirdi. Beş yaşından başlayaraq uşaqlara oxumaq və yazmağı öyrədərdilər. Aristokrat ailələrdəki qızların təhsili bununla bitirdi, bəzi qızlar oğlanlarla yanaşı on iki yaşlarında qrammatika, şeriyyat oxumağa qədər davam edə bilirdilər, hətta bəziləri natiqlik və retorikanı öyrənməyə qədər irəliləyirdilər. Ancaq tanınmış bir riyaziyyatçının qızı olaraq Hypatia təbii olaraq atasının zalında digər tələbələr ilə birlikdə çalışmaq sayəsində irəlilədiyi görünür. Elit bir ailənin üzvü olaraq var-dövlət və ya əlaqələr xatirinə ərə getməyə ehtiyac duymadığı üçün yeniyetmə dövründə və daha sonralar özünü təhsilə həsr edə bilmişdir. Tarixdə məşhur olan hesaba əsasən Hypatia heç zaman ərə getməyib; ola bilsin ki, bu, onun neoplatonik asketik inanclarından qaynaqlanırdı, yaxud da sadəcə olaraq bunun üçün heç zaman ehtiyac duymamışdır.

Bütün bunlara baxmayaraq bu qadın filosofa nisbət edilən bəzi ixtiralar əslində ona aid deyildir. Astrolabın ixtirasının ona nisbət edilməsi açıq-aşkar xətadır, çünki astrolab daha qədim bir alətdir.12 Hidrometrə və ya hidsorskopa gəldikdə isə bu da Hypatia tərəfindən ixtira olubmayıb. W. S. Crawford’a istinadən Deakin yazır ki, Synesius’un məktubundan anlaşılan Hypatia’nın sözügedən alətin necə çalışdığından və ya nə olduğundan xəbəri yox idi.13 Heliosentrizmin və elliptik orbitlərin kəşfini də Hypatia’ya nisbət etməyin isə ümumiyyətlə heç bir əsası yoxdur, astrolab və ya hidroskopla bağlı bəzi məlumatlar tarixi məktublarda tapılır, lakin heliosentrizm və elliptik orbitlərlə bağlı heç bir məlumat yoxdur. Bu, sadəcə olaraq Agora filminin rejissorlarının və ya onların işə aldıqları məsləhətçilərinin təxəyyülünün məhsuludur. Hypatia zamanında Ptolomeyin kitablarını və onun modelini öyrənirdi və öyrədirdi, onun Prolomeydən fərqli yanaşdığını düşünmək üçün heç bir tarixi sübut yoxdur.

Hypatia şübhəsiz ki, çox bacarıqlı və parlaq bir tələbə olub və görünür ki, atasının tələbəsi olmaqdan çıxaraq onunla birlikdə müəllimlik edən məsləkdaşı olub. Üstəlik astronomiya və riyaziyyat sahəsindəki çalışmalarında atası ilə əməkdaşlıq edib. Theon’un Ptolomey tərəfindən yazılmış məşhur ”Almagest” kitabına yazdığı on üç cildlik şərhin bir başlığı belədir: ”İskəndəriyyəli Theon’un Ptolomeyin əsərinin üçüncü kitabı üzərinə şərhi; filosof qızım Hypatia tərəfindən gözdən keçirilmiş bir nəşr”. Alan Cameron inanır ki, üçüncü cilddən sonra gələn on cildin hamısı Hypatia tərəfindən gözdən keçirilib, çünki bu on bir cild ilk iki cilddən fərqlənir.14 Suda adlı anonim yazıçıya nisbət olunan onuncu əsr bizans ensiklopediyasında keçən məlumata əsasən Hypatia’nın qələmə aldığı işlər arasında Diophantus’un kitabına şərhi, Astronomik cədvəli və Perqalı Apolloni’nin ”Konik Kəsiklər” əsərinə yazdığı şərhi keçməkdədir.15 Onun yazdığı bu şərhlər bizim günümüzə qədər gəlib çatmayıb. Hypatia özünə məxsus kəşfləri ilə tanınmış bir riyaziyyatçı və ya astronom olmayıb, biz onun özünün qələmə aldığı hansısa müstəqil bir kitabın olduğunu da bilmirik. Həmçinin onun İskəndəriyyə şəhərini tərk etdiyinə dair heç bir tarixi dəlil yoxdur, bəzi yazıçıların onun Afina şəhərində oxuması haqqında yazdıqları əsassızdır.16 O, öz bilikləri, yaşam tərzi və xarakteri ilə şəhərin böyüklərinin hörmətini qazana bilmişdi. Şəhərdə öz arabası ilə, əynində yunan tribonu ilə sərbəst hərəkət edir, dövlət rəsmiləri ilə görüşür, ictimai və elmi institutları ziyarət edirdi. Hypatia’nın dəqiq doğum tarixi məlum deyildir, ona görə də fərqli rəylər mövcuddur. Çoxları onun 370-ci ildə doğulduğunu yazır, lakin Maria Dzielska qeyd edir ki, bu doğum tarixi “nə dəqiq, nə də qənaətbəxşdir.” Antakyadan olan bizanslı tarixçi John Malalas (491-578) yazırdı ki, Hypatia öldürüldükdə yaşlı qadın idi. Bir çox tarixi dəlilə əsasən Hypatia’nın doğum tarixini J.C. Wensdorf 350-ci il, S. Wolf isə 355-ci il olaraq göstərir.17 Dzielska da 355-ci ili daha qənaətbəxş hesab edir və onun öldürülərkən altmış yaşlarında bir qadın olduğunu qeyd edir. Ona görə də filmin Hypatia’nı öldürülərkən gənc bir qız olaraq vəsf etməsi, həmçinin atası Theonu onun yanında çox yaşlı bir kişi kimi göstərməsi xətalıdır. Kritik tarixçilərin yazdıqlarını təsdiqləməli olsaq ata ilə qızı arasında 20 yaş fərqi olmalı idi.

Dövrün İskəndəriyyəsində fərqli dini camaatlar arasında şəhərin siyasi həyatı uğrunda mübarizə gedirdi. 385-ci ildə Theophilus patriarx seçildikdən bəri yunan politeistlərin dini ayinlərinə məhdudiyyətlər gətirməyə çalışırdı. İskəndəriyyədə yunan politeistərin əsas məbədi sayılan Serapeum’a qarşı təşkil edilmiş hücum 391-ci ya da 392-ci ilə düşür. Burada yunanların ibadət etdikləri Serapisin heykəli aşırıldı və parça-parça edildi. Tarixi qaynaqlar şahidlik edir ki, öz məbədlərini xristianlara qarşı müdafiə etmək üçün mühasirədə durmuş politeistlərə şəhərin intellektual elitası dəstək verirdi, lakin Hypatia’nın bu hadisələrdə hansı mövqedə olduğu məlum deyildir. Lakin Dzielska qeyd edir ki, onun və tələbələrinin məbədi müdafiə edənlər arasında olması çox uzaq ehtimaldır. “O, kütlələrin politeizmində özünü razı salacaq bir şeylər görmürdü və politeist kult ayinlərində iştirak etmirdi.”18 Theophilus’un dövrü tolerant bir dövr deyildi, ona bir çoxları “kilsənin fironu” ləqəbini yaraşdırırdılar. Ondan şikayət edənlər təkcə politeistlər deyildilər, həmçinin Nitria səhrasının rahibləri də şikayət edirdilər, hətta onların bir hissəsi, origenist adlananlar Misiri tərk etməli oldular. Konstantinopolun yepiskopu John Chrysostom onun əziyyətlərinə qatlanmalı idi. Hypatia və onun dərs halqalarında iştirak edənlərin isə Theophilus’a görə rahatsız olmaqlarına səbəb yox idi, çünki onun zamanında neoplatonik filosofların tam intellektual azadlıqları təmin olunurdu, kilsə dairələri onlara qarşı tolerant davranırdılar. Lakin Theophilusdan sonra qardaşı oğlu Kiril yepiskop seçildikdə vəziyyət dəyişməyə başladı. Onun çağdaşları onu öz əmisindən daha avtoritar hesab edirdilər, o, çox iddialı idi və hakimiyyət uğrunda mübarizədə güzəşt etməyə meylli deyildi. 412-ci ildə İskəndəriyyənin yepiskopal vəzifəsinə keçdikdən sonra kilsənin nüfuzu şəhərin ictimai həyatının daha da dərinliklərinə nüfuz etməyə başladı. O, “ortodoks” hesab etdiyi təlimlərə tabe olmayan qrupları sıxışdırmağa başladı; beləliklə də Novatianları şəhərdən qovmağa, onların kilsələrini bağlamağa, kilsə mülklərinə əl qoymağa başladı. Bundan sonra Kiril diqqətini şəhərin yəhudilərinə yönəltdi. Bu ərəfədə yəhudilər şənbə günü ilə bağlı dini ayinlərə riayət etmək əvəzinə onlar teatrlara gedib rəqs göstərilərinə tamaşa edərdilər və arasıra xristianlarla dalaşardılar. Bir şənbə günü İskəndəriyyə şəhərinin prefekti Orestes teatrda ikən iki dini qrup arasında konflikt başladı. Aranı sakitləşdirərək çıxış edən Orestes’in nitqini kəsən yəhudilər qışqıraraq iddia etdilər ki, xristian qrupun arasında nifaq və ixtilaf toxumları səpmək istəyən Kirilin adamları var. Şəhərdəki asayişi bərpa etmiş və nisbətən əmin-amanlıq gətirmiş Orestes özü Kirilin siyasətinə qarşı idi və onunla siyasi sahədə toqquşurdu. Ona görə də yəhudilərə qulaq asmağa qərar verdi və yəhudilər bu səgər iskəndəriyyəli müəllimi və Kirilin dəstəkçisi Hierax’ı ittiham etdilər. Orestes onun həbs olunmasını və ona işgəncə verilməsini əmr etdi. Buna qarşılıq olaraq Kiril qəzəblə yəhudi icmasının böyüklərini topladı və onları hədələdi. Bu görüş əks effekt verdi və yəhudilər xristianlara qarşı tədbirlərini daha da ağırlaşdırdılar. Bir gecə yəhudilərdən bir qrup şəhərdəki Müqəddəs Aleksandr kilsəsinin yanmağı şayəsini yaydı və kilsəni söndürməyə gələn xristianları pusquya salan yəhudilər onlardan xeyli şəxsi qətl etdilər. Buna cavab olaraq Kiril böyük bir kütlə ilə yəhudi məhəllələrinə yönəldi, sinaqoqları mühasirəyə aldı və yəhudi mülklərinin qarət olunmasına izn verdi, yəhudiləri şəhərdən kənara qovmağa başladı. Socrates yazır ki, Böyük İskəndərin zamanından şəhərdə yaşayan yəhudilərin hər biri şəhəri tərk etməli oldu. Dzielska bunun mübaliğə və şişirdilmiş bir iddia olduğunu qeyd etsə də böyük sayda yəhudinin şəhəri tərk etməyə məcbur edildiyini təsdiqləyir.19 Kirilin bu addımları Orestesi qəzəbləndirdi və həm Orestes, həm də Kiril hadisələri özlərinin gördükləri şəkildə imperatora ixbar etdilər. Socrates imperatorun necə reaksiya verdiyini yazmır, lakin qeyd edir ki, Kiril barışmaq üçün Orestesin yanına xristianlardan bir nümayəndəlik gördərdi. Amma Orestes barışmaqdan imtina etdi. Bundan sonra hadisələr yenə də gərginləşməyə başladı. Kirilin dəvəti ilə Nitria çöllərində yaşayan 500 rahib şəhərə daxil oldular və bir gün şəhərin küçələrinin birində Orestes ilə qarşılaşırlar. Rahiblərin ona qarşı yönəltdikləri politeizm ittihamlarına cavab olaraq Orestes özünün həqiqi xristian olduğunu söyləsə də bu ona heç bir fayda vermədi. Rahiblərdən birinin – Ammoniusun – atdığı daşı onu başından ağır yaraladı, onun mühafizə dəstəsi onu tərk edərək dağıldılar, amma bir qrup iskəndəriyyəli – möhməmələn xristianlar – onun köməyin gəldilər. Yerli əhali rahibləri qovarkən Ammonius ələ keçirildi və Orestesin yanına gətirildi. Ammonius məruz qaldığı işgəncələrə dözə bilməyərək öldü. Bu səfər Orestes və Kiril yenə də hadisələri imperatora ixbar etdilər. Socrates yazır ki, şəhərin mötədil xristianları bu konfliktdə Kirilin addımlarını təsvib etmirdilər. Lakin – Maria Dzielska yazır – bu ikisindən Orestes daha inadkar idi, heç cür güzəştə getmək istəmirdi. Dzielska sual verir ki, bu inadkarlıq nəyə dayanırdı? Axı Orestes doğuşdan iskəndəriyyəli deyildi, o əslində şəhərə sonradan köçmüşdü, tanınmırdı və vəzifəsinə keçdikdən bəri kilsə dairələri tərəfindən hücuma məruz qalmış biri idi. Belə görünür ki, onun güzəştsiz mövqeyi şəhərin nüfuzlu aristokratları tərəfindən dəstək görürdü və ona dəstək verən görkəmli şəxslər arasında Hypatia da var idi. Hypatia əslində Orestesin müəlliməsi idi və Orestes bir zamanlar ona qarşı öz sevgisini ifadə etmişdi. Hypatia bu sevgiyə qarşılıqlı cavab verməsə də onların arasında həmişə dostluq bağları olub. Socrates qeyd edir ki, xristian əhalinin içindən bəzi kəslərin şəhərdə yaymağa başladıqları şayəyə görə patriarx ilə prefektin barışması yolunda duran ən əsas səbəbkar Hypatia idi. Dzielska təsdiq edir ki, “belə bir şayə üçün əsas var idi.”20

Hypatia şəhərin hörmətini qazanmışdı və şəhərdə, hətta şəhərdən kənarda özünə ad çıxarmış bir filosof idi. O, şəhərin siyasi həyatı haqqında müəyyən bir mövqeyə sahib idi və həmçinin şəhərin rəsmiləri onun yanına gələr, ondan məsləhət alardılar. “Onun dəstəyi sayəsində Orestes 414 və 415-ci illərdə bir növ siyasi partiya qurmağı bacarmışdı.”21 Bu konfliktdə əslində hər iki tərəf xristian idi; Orestes özü xristianlığı qəbul etmişdi və xristian dövlətin İskəndəriyyədəki canişini idi. Onun tərəfində duran xristian elit dairələr mötədil idilər, şəhərin iqtisadiyyatı üçün yəhudilərin və digər qrupların barış və harmoniya içərisində yaşamağını istəyirdilər. Kiril isə kilsənin hakimiyyətini gücləndirməkdə, digər qrupları sıxışdırmaqda maraqlı idi. Onu da əlavə etmək olar ki, Hypatia’nın tələbələri imperiyanın fərqli bölgələrinə aid zəngin ailələrin övladları idi və ya yüksək vəzifələr tuturdular; tələbələrindən olan Herculianus’un qardaşı Cyrus imperator ikinci Theodosius’un sarayında önəmli bir vəzifə tuturdu. Digər tələbəsi Hesychius isə dux et corrector Libyarum titulu ilə Liviyada roma ordularının başında dururdu və yuxarı Liviyada artıq canişin roluna sahib idi. Bir başqa tələbəsi Synesius indiki Susa şəhərində baş yepiskop idi, hadisələr baş verərkən Synesius artıq ölmüş olsa da onun qardaşı Euoptius əvəzində yepiskop olmuşdu. Daha bir tələbə Olympius isə Suriyada zəngin torpaq sahibi idi və siyasətçilər ilə sıx əlaqədə idi. “Hypatia’nın nüfuzu o zaman Konstantinopol, Suriya və Kirenaya qədər uzanırdı. İmperiya rəsmiləri arasındakı və kilsə ierarxiyasındakı dostluğu və nüfuzu şübhəsiz ki, Kirilin tərəfdarları arasında rahatsızlığa səbəb ola bilərdi.”22 Damascius yazır ki, bütün şəhər “ona aşırı təzim pərəstiş edirdi” Lakin bu heç də Hypatia’nın siravi xalq kütləsi tərəfindən sevilməsi anlamına gəlmir. Çünki Hypatia elit təbəqəyə aid idi və heç zaman sadə əhali ilə qaynayıb qarışmamışdı. Kirilin adamları bu cəfadan istifadə edərək və həmçinin qara propaqandanı işə salaraq sadə xalqı İskəndəriyyənin qadın filosofuna qarşı təhrik etməyə başladılar. Sadə kütlə tezliklə onun cadugər olduğuna və “qara sehir” ilə məşğul olduğuna inandı. Yayılmış şayələrə görə Hypatia xristianları öz dinlərindən döndərir, onları öz dinlərinə qarşı döndərirdi. Hətta Orestesi, yəni canişini xristianlıqdan üz döndərməyə inandıra bilmişdi və buna görə də Orestes patriarx Kiril ilə barışmaqdan imtina edirdi.

Kilsədə mühazirə və ya kitab oxumaqla tanınan Peter adlı kilsə xadiminin başçılığı ilə bir qrup 415-ci ilin mart ayında Hypatia’nın qarşısını kəsdilər, onu öz arabasından endirərək Caesarion kilsəsinə dartıb gətirdilər. Orada paltarlarını əynindən çıxardılar və “sınmış saxsı qabların parçaları ilə” onu qətl etdilər. Daha sonra onun cəsədini şəhərin kənarında Kinaron deyilən bir yerə gətirdilər və orada atəşə verdilər.

Bütün bu məlumatları qeyd etdikdən sonra hər kəsə aydın olmalıdır ki, Hypatia’nın qətli siyasi konfliktin nəticəsidir. Antiklerik dairələrin və neo-ateistlərin millətə təbliğ etdiklərinin əksinə bunun xristianların elmə və maarifçiliyə qarşı düşmənçilikləri ilə heç bir əlaqəsi olmayıb. Hətta ən qədim qaynaq hesab etdiyimiz Socrates Scholasticus da bu qərar gəlir. Hypatia’nın ”universal hörmət və pərəstiş” qazandığını qeyd etdikdən sonra yazır: “Buna baxmayaraq o dönəmdə hökm sürən siyasi qısqanclığın qurbanı oldu.”23 Hələ 1901-ci ildə William Crawford yazırdı: “Onun ölümünün səbəbi dini olmaqdan çox siyasi idi. İskəndəriyyə, kilsə və dövlət liderləri arasındakı gərginlikdən əziyyət çəkirdi. Xristianların qaragüruh dəstələri elə düşünürdülər ki, onun təsiri ilə bu gərginlik daha da pisləşirdi və onun aradan qalxması ilə bir uzlaşma əldə oluna bilərdi. Buna görə də onu Dinin düşməni kimi yox, dünyəvi rahatlıqlarına xəyali bir maneə olduğu üçün öldürdülər.”24 Maria Dzielska’nın da gəldiyi nəticə budur. O yazır: “Ən önəmli qaynaqlara və onların analizlərinə dayanaraq qəti şəkildə söyləyə bilərik ki, Orestes ilə Kiril arasındakı konflikt, əsrlərdir bilinən və istifadə olunan bir metod və səbəb ilə nəticələndi: siyasi bir məqsədlə törədilmiş cinayət.”25 Tarixçi yazar John Michael Rist qeyd edir ki, “onun filosof olduğu üçün öldürülməsi çox uzaq ehtimaldır.”26 Digər tarixçi David Lindberg isə yazır ki, “onun ölümü hər tərəfdən yerli siyasətlə əlaqəli idi və demək olar ki, elmlə heç bir əlaqəsi yox idi.”27

Patriarx Kirilin onun ölümündəki roluna gəldikdə isə ən qədim qaynaq olan Socrates bu barədə bir məlumat vermir. Əksinə onun verdiyi məlumatlardan başa düşülür ki, bu, Kirilin tabeçiliyində olan dəstənin içindəkilərin göstərdiyi şəxsi təşəbbüs idi. Maria Dzielska bu barədə yazır: “Biz onu tamamən təmizə çıxaran və günahı Orestes’ə yükləyən F. Schaefer qədər irəli gedə bilmərik. Nə də Rougé və digərlərinin haqlı olaraq iddia etdikləri kimi, hüquqi mənada cinayəti planlamağa görə məsuliyyəti Kirilə yükləyə bilmərik. Ancaq cinayətin onun adamları tərəfindən onun xəbəri olmadan təşkil edildiyini və həyata keçirildiyini fərz etsək belə Kiril bunun xeyli hissəsinin məsuliyyətini daşımalıdır.”28 Michael Deakin də yazır ki, “(eyni dinə) bağlılıqları səbəbi ilə onun xatirəsini yad edənlər onu təmizə çıxarırlar; din əleyhdarları və onların tərzində olanlar isə adamı məhkum etməkdən xeyli zövq alırlar.” Daha sonra Dzielska’nın ortaya qoyduğu neytral mövqenin eynisinə səs verir.29

Hypatia’nın vəhşicəsinə öldürülməsinə gəldikdə isə bu, o dövr üçün nadir bir hal deyildi. Xüsusilə də İskəndəriyyə şəhəri hellenistik dünyada bu cür cinayətləri ilə seçilirdi. Tarix Hypatia’dan əvvəl də, sonra da bu cür linç qətllərin şahidi olub. 361-ci ildəki iğtişaşlarda arian yepiskop George və iki dövlət məmuru qətl edildikdən sonra cüssələri yandırılmışdı. “Xalq ümumən tez alışan bir materialdır və çaxnaşma atəşini körükləmək üçün çox bəsit bəhanələr kifayət edir..” Bu sözlərini Evagrius 457-ci ildə kalkedonlu patriarx Proterius’un qətli haqqında yazarkən söyləyir.30 Onun cəsədi şəhərin küçələri ilə sürüldükdən sonra yandırıldı. Christopher Haas yazır ki, “kriminalları bu cür ritualistik şəkildə küçələrdə sürüməyin və davamında yandırmağın İskəndəriyyədə keçmişə gedən bir ənənəsi var idi.”31 Maria Dzielska da Socrates’ə istinad edərək qeyd edir ki, ”iskəndəriyyəlilər, başqa hər hansısa bir şəhərin xalqından daha çox anarxiyaya və çaxnaşmaya meylli idilər.” Eyni şəkildə Hesychius’un da Hypatia’nın ölümü ilə bağlı verdiyi iki izahından birini “iskəndəriyyəlilər arasında olan doğuşdan gələn tələskənlik və fitnəyə meylli olma” ilə əlaqələndirir. Dzielska da digər tarixçilər kimi yepiskop George və patriarx Proterius’un qətl edilməklərini misal göstərir və əlavə edir ki, onların da bədənləri bütün şəhər boyu sürülmüş və sonra yandırılmışdı.32

Ən sonda isə onu qeyd etməliyik ki, Hypatia’nın ölümü ilə – bəzilərinin iddia etdikləri kimi – elmi tənəzzül başlamadı, İskəndəriyyə filosoflardan, riyaziyyatçılardan, astronomlardan məhrum olmadı. Onun ölümündən sonra filosof Hierocles İskəndəriyyədəki neo-platonik fəlsəfəni davam etdirdi. Dzielska qeyd edir ki, İskəndəriyyə məktəbi beşinci və altıncı əsrlərdə Ammonius, Damascius, Simplicius, Asclepius, Olympiodorus və John Philoponus kimi filosofların simasında ən uğurlu dönəmini yaşadı. O deyir: “Bu səbəblə də biz Hypatia’ya “Hellenlərin sonuncusu”deyərək yas tutanların ya da Hypatia’nın ölümünün İskəndəriyyənin elm və fəlsəfəsinin sonunu işarələdiyini iddia edənlərlə razılaşa bilmərik.”33 Jonathan Theodore də yazır ki, “onun ölümü hellenik fəlsəfə tədrisinin sonuna gətirib çıxarmadı.”34

Dipnotlar

  1. Carl Sagan, “Cosmos”, 1981; https://vimeo.com/70473922
  2. Jonathan Theodore, “The Modern Cultural Myth of the Decline and Fall of the Roman Empire”, səh: 183; Palgrave Macmillan, London, 2016
  3. Maria Dzielska, “Hypatia of Alexandria”, səh: 1; Harvard University Press, Massachusetts, 1996
  4. John Toland, “Hypatia or the History of a Most Beautiful, Most Vertuous, Most Learned and Every Way Accomplished Lady”, Cooper, London, 1753
  5. Maria Dzielska, “Hypatia of Alexandria”, səh: 2-3; Harvard University Press, Massachusetts, 1996
  6. Edward Gibbon, “The History of the Decline and Fall of the Roman Empire”, cild 6, səh: 14; John Murray, London, 1887
  7. Bertrand Russell, “History of Western Philosophy”, səh: 298; Routledge, Oxon, 2009
  8. D. Lindberg, That the Rise of Christianity was Responsible for the Demise of Ancient Science, “Galileo Goes to Jail and Other Myths about Science and Religion”, red. Ronald L. Numbers, səh: 9; Harvard University Press, 2010
  9. Cédric Scheidegger Laemmle, “Starring Hypatia: Amenabar’s Agora and the Tropology of Reception”, Hypatia of Alexandria, ed. D. L. Norman & A. Petkas, səh: 214; Mohr Siebeck, Tübingen, 2020
  10. Michael A. B. Deakin, “Hypatia of Alexandria: Mathematician and Martyr”, səh: 43-47; Prometheus Books, New York, 2007;
  11. Edward J. Watts, “Hypatia: The Life and Legend of an Ancient Philosopher”, səh: 17-18; Oxford University Press, New York, 2017
  12. Jonathan Powell, “From Cave Art to Hubble: A History of Astronomical Record Keeping”, səh: 32; Springer Nature, Switzerland, 2019
  13. Michael A. B. Deakin, “Hypatia of Alexandria: Mathematician and Martyr”, səh: 105; Prometheus Books, New York, 2007;
  14. Alan Cameron, “Hypatia: Life, Death and Works”, Wandering Poets and Other Essays on Late Greek Literature and Philosophy, səh: 191; Oxford, New York, 2016
  15. Michael A. B. Deakin, “Hypatia of Alexandria: Mathematician and Martyr”, səh: 59; Prometheus Books, New York, 2007; Dawn Lavalle Norman & Alex Petkas, “Hypatia of Alexandria”, səh: 248; Mohr Siebeck, Tübingen, 2020; Maria Dzielska, “Hypatia of Alexandria”, səh: 71; Harvard University Press, Massachusetts, 1996
  16. Maria Dzielska, “Hypatia of Alexandria”, səh: 66; Harvard University Press, Massachusetts, 1996
  17. Robert J. Penella, “When Was Hypatia Born?”, Histora:Zeitschrift für Alte Geschichte 33, say 1 (1984), səh: 127
  18. Maria Dzielska, “Hypatia of Alexandria”, səh: 83; Harvard University Press, Massachusetts, 1996
  19. Eyni mənbə, səh: 86;
  20. Eyni mənbə, səh: 87;
  21. Eyni mənbə, səh: 88;
  22. Eyni mənbə, səh: 89;
  23. Socrates, “History of the Church”, səh: 349; George Bell & Sons, London, 1892
  24. William S. Crawford, “Synesius the Hellene”, səh: 398-399; Rivington, Michigan, 1901
  25. Maria Dzielska, “Hypatia of Alexandria”, səh: 94; Harvard University Press, Massachusetts, 1996
  26. John M. Rist, “Hypatia”, Phoenix 19, say 3, (1965), səh: 221,
  27. D. Lindberg, That the Rise of Christianity was Responsible for the Demise of Ancient Science, “Galileo Goes to Jail and Other Myths about Science and Religion”, red. Ronald L. Numbers, səh: 9; Harvard University Press, 2010
  28. Maria Dzielska, “Hypatia of Alexandria”, səh: 97; Harvard University Press, Massachusetts, 1996
  29. Michael A. B. Deakin, “Hypatia of Alexandria: Mathematician and Martyr”, səh: 75; Prometheus Books, New York, 2007;
  30. Christopher Haas, “Alexandria in Late Antiquity: Topography and Social Conflict”, səh: 278; The John Hopkins University Press, Baltimore, 2006
  31. Eyni mənbə: səh: 88
  32. Maria Dzielska, “Hypatia of Alexandria”, səh: 98-99; Harvard University Press, Massachusetts, 1996
  33. Eyni mənbə, səh: 105;
  34. Jonathan Theodore, “The Modern Cultural Myth of the Decline and Fall of the Roman Empire”, səh: 183; Palgrave Macmillan, London, 2016