“Cəsur Yeni Dünya” və Huxley’in Kabusu

Posted by Samir Firdovsioğlu 3 il əvvəl 270 baxış 12 dəq. oxuma

Burada özümüzə önəmli bir sual verməliyik. Elmi ən doğru şəkildə necə dəyərləndirməyimiz lazımdır? Ateist və materialist çevrələr adətən təbiət elmləri, eksperimental elmləri aliləşdirir və hətta bir növ müqəddəsləşdirirlər. Hər bir şey sanki təbiət elmlərinə nisbətdə dəyər qazanmış olur. Hitchens’in sevimli yazıçısı George Orwell hələ keçən əsrin qırxıncı illərində bu təhlükəli tendensiyaya diqqət çəkirdi. “Tribune” qəzetində dərc edilmiş məqaləyə reaksiya verən Orwell məqalə müəllifinin sosiologiya və iqtisadiyyat kimi sahələri “elm” hesab etməməsinə etiraz edir. Qeyd edir ki, gündəlik istifadə olunan dildə insanlar “elm” dedikdə yalnız kimya, fizika kimi dəqiq elmləri qəsd edirlər, lakin cəmiyyətin savadlı, intellektual təbəqəsi isə bu söz ilə daha geniş mənanı nəzərdə tuturlar, insanların analitik, məntiqi düşüncədən öyrəndikləri hər bir şey bu baxımdan elm hesab edilir. Orwell şikayətlənir ki, “bioloq, astronom, bəlkə də psixoloq və ya riyaziyyatçı “elm adamı” kimi qiymətləndirilir, lakin heç kim bir siyasətçi üçün, bir şair, bir jurnalist və ya hətta bir filosof üçün bu adı istifadə etməyi ağlından keçirmir. Gənclərin elm yönündə təhsil almasının önəmli olduğunu bizə deyənlər bununla az qala həmişə onu qəsd edirlər ki, daha dəqiq fikir yürütməkdənsə (gənclər) daha çox radioaktivlik və ya ulduzlar yaxud öz bədənlərinin psixologiyası haqqında öyrənməlidirlər.”1

Bizim bu günümüzdə də həmçinin eyni təfəkkür ilə qarşılaşırıq; dəqiq elmlər aşırı dərəcədə müqəddəsləşdirilir və onların təlimi üzərinə vurğu edilir. Orwell deyir: “(Elm sözündəki) bu məna qarışıqlığı – ki, qismən qəsdli şəkildə edilir – özündə çox böyük bir təhlükə daşıyır.” Daha çox elmi təhsilin verilməsini tələb edənlərin tələblərindəki “iddia budur ki, dəqiq elmlərdə təlim görmüş birinin bütün mövzulara yanaşması belə bir təlim almamış kəslə müqayisədə daha ağıllı olacaq.” Beləliklə də dəqiq elmlərdə təlim almış “bir alimin siyasi rəylərinin, onun sosioloji məsələlərdəki, əxlaq mövzularındakı, fəlsəfədəki, bəlkə də hətta incəsənət sahəsindəki fikirlərinin” bu elmlərdə təhsil almamış kəslərin rəylərindən “daha dəyərli olması güman edilir. Başqa sözlə desək, dünyanın idarəsi əgər alimlərin əlində olsaydı, o zaman dünya daha gözəl yer olardı. Lakin gördüyümüz kimi “bir alim” praktikada dəqiq elmlərdən birində ixtisaslaşmış mütəxəssis deməkdir. Belə çıxır ki, bir kimyaçı və ya fizik bu baxımdan siyasi elmlərdə bir şairdən və ya hüquqçudan daha ağıllıdır. Faktiki olaraq artıq buna inanan milyonlarla insan var.”2 Orwell öz zamanında bu cür düşünən insanların milyonlarla olduğunu deyirdisə, bu gün həmin say daha da çoxalıb. Lakin Orwell bu inancın doğruluğunu sual altına alır: “Həqiqətən də “bir alim” – sözün dar mənasında – başqalarına nisbətdə “qeyri-elmi” problemlərə daha obyektiv yanaşacaqmı?” Bu sualın ardından dərhal özü də cavab verir: “Bu cür düşünmək üçün yaxşı səbəb yoxdur.” Orwell daha sonra bunun misallarını verir və hər şeydən əvvəl milliyyətçilik mövzusuna toxunur. Xatırladır ki, “praktikada bütün ölkələrin elmi işçiləri öz hökumətlərini dəstəkləyirlər.” Bu mövzuda – ona görə – yazıçılar və sənətkarlar daha çox müqavimət göstərirlər. Əlavə edir ki, Almaniyadakı elm işçiləri ümumilikdə “Hitlerə qarşı müqavimət göstərmədilər… Onlar olmasaydı, alman hərbi maşını heç zaman qurula bilməyəcəkdi.” Bunun Almaniya ilə məhdudlaşmadığını, bütün ölkələrdə belə olduğunu deyir. Bunun üçün müxtəlif ölkələrdə nüvə silahı üzərində çalışan alimləri də misal gətirir. Həmin alimlərin özlərinin də bir qədər doğru təhsildən faydalanması lazım olduğuna işarə edir. “Bu məqaləni yazmadan bir qədər əvvəl bir amerikan jurnalında oxudum ki, bir neçə ingilis və amerikalı fizik nüvə silahının hansı məqsədlər üçün istifadə ediləcəyini yaxşı bildikləri üçün ilk əvvəldən onun üzərində araşdırma aparmaqdan imtina ediblər. Qarşımızda lunatiklər dünyası içində bir qrup ağlı başında insan görürük. Onlardan heç birinin adı dərc olunmamışdı, amma onların ümumi mədəni-mənəvi bir keçmişə sahib olduqlarını, tarix və ya ədəbiyyat yaxud incəsənətlə tanış olduqlarını söyləməyimin sağlam bir təxmin olacağını güman edirəm.”3 George Orwell bu sözlərini 1945-ci ilin okytabr ayında dərc etmişdi. Bundan dörd il sonra ruslar öz nüvə silahlarını uğurla test edəcəkdilər.

Orwell’in həmkarı Aldous Huxley bu mövzuda daha kirtikdir və elmin təhlükələri haqqında xəbərdarlıq etməyi unutmur. Onun “Brave New World” kitabı məhz dəqiq elmlərin və texnologiyanın inkişafı nəticəsində insanlığın gəlib çıxdığı distopik bir gələcək haqqındadır. Bu gələcəkdə dəqiq elmlər artıq tam bir şəkildə müqəddəsləşdirilib, aliləşdirilib. Huxley bizə Mustapha Mond’un dili ilə bu fikri çatdırır: ”Elm təhlükəlidir; biz onu xeyli ehtiyat ilə, zəncirlənmiş və sakitləşdirilmiş halda saxlamalıyıq.”4 Huxley kitabı boyunca bizə göstərməyə çalışır ki, təbiət elmlərinin təhlükəsini göz ardı etmək, ona birtərəfli yanaşmaq qorxunc nəticələrə gətirib çıxara bilər. Elmin təhlükəsi budur ki, o, baş verənlərin yalnız bir hissəsini bizə təsvir edir, xüsusi növ həqiqəti çatdırır; burada doğru olmayan budur ki, həmin xüsusi həqiqət yeganə və tək həqiqət olaraq qəbul edilir. İşin sonunda nə bu dəqiq elmlərdən əldə edilən biliklər, nə də texnologiyanın bəhrələri özlüyündə insanlara xoşbəxtlik bəxş etmir.5 Huxley 90 il əvvəl genetika kimi elm sahəsinin inkişafı nəticəsində həyatın tanınmaz hala düşəcəyini, insanlığın mənəviyyatından məhrum olacağını xəbər verirdi. Eksperimental elmin təhlükələrini canlandırmağa çalışan ilk və son yazıçı Huxley deyil. Hələ öz zamanında qadın yazıçı Mary Shelley “Frankenstein” kitabı ilə öz dövründə gördüyü elmi kəşflərin təhlükəsinə işarə edirdi; insanın öz əlləri ilə yaratdığı məxluq insanlığa düşmən kəsilir, yaradıcısının kiçik qardaşını, daha sonra isə həyat yoldaşını öldürür. Shelley – gənc yaşına baxmayaraq – yeni texnologiya ilə sərhədləri aşmağın ağır nəticələr gətirə biləcəyini dərk edirdi.

Thomas Love Peacock yaratdığı xarakterlərdən biri olan Doctor Opimian’ın dili ilə bizlərə bunu çatdırır: “Elm bir şeydir, müdriklik isə başqa bir şeydir. Elm iti bir alətdir ki, onunla insanlar uşaq kimi oynayırlar və öz barmaqlarını kəsirlər. Sən əgər elmin öz arxasınca gətirdiyi nəticələrə baxsan görəcəksən ki, fəsaddan başqa bir şey deyildir. Bax gör təkcə “Partlayış” sözü ilə – ki, qədim insanların bundan heç bir xəbəri yox idi – nə qədər şey bağlıdır: barıt dəyirmanlarında və barıt anbarlarında Partlayışlar, şaxtalarda və evlərdə kömür qazının, gəmilərdə, qayıqlarda və fabriklərdə yüksək təzyiqlə çalışan mühərriklərin (Partlayışları). Sən hələ məhv etmə yollarındakı, tapançalardakı, tüfənglərdəki və mərmilərdəki, roketlərdəki və toplardakı mürəkkəbliyə və təkmilləşməyə bax! Toqquşmalara və qəzalara, quruda və dənizdəki hər növ fəlakətə bax! Bunların çoxu sürət uğrunda edilən dəlisovluqdan qaynaqlanır… Bizim elmi kanalizasiyamıza bax: tör-töküntüləri zəhərə çevirir. London şəhərindəki torpağın alt qatına bax: hər dəfə altını üstünə çevirdikdə (görürük ki,) qaz sızıntıları nəticəsində ölümcül bir qara maddəyə çevrilib ki, o cür torpaqda heç bir bitki yetişmir və hər şeydən əvvəl sürətlə artan rahatsızlıqlar ucbatındanheç bir canlı əziyyətsiz nəfəs ala bilməyəcək. Bizim elmi makinalarımıza bax: evlərdə edilən istehsalı məhv edib, (evdə) düzəldilmiş əşyadakı gücü, çürüklük ilə əvəz edib, ustalardakı sağlam və rahat kənd həyatını, izdihamdan əziyyət çəkən şəhərlərdəki fiziki tənəzzül ilə əvəz edib. Əgər elmin bəşəriyyətə vurduğu zərərləri saymağa çalışsam bir günə sayıb qurtara bilmərəm. Mən inanıram ki, elmin ən son aqibəti insan irqini məhv etməkdir.”6

Cənab Opimian qədər dramatik olmağa ehtiyac yoxdur, lakin dediklərində həqiqət payı çoxdur. Eksperimental elmlərin bəşəriyyətə gətirdiyi faydaları görsək də, onun – bəzilərinin iddia etdiyi kimi – insanlıq üçün bir xilaskar olduğuna, müasir dünyanın “müasir məsihi” olduğuna inanmırıq. Təbiət elmləri sadəcə olaraq bir alətdir, lakin özündə inanılmaz təhlükə daşıyan bir alətdir. Peacock öz dövründə texnologiyanın səbəb olduğu partlayışların dəhşətindən danışırdı və təsəvvür edin ki, bu ingilis yazıçı zamanımızın nüvə silahındakı ölüm potensialını ağlına belə gətirə bilmirdi. Əsrlər əvvəl minlərlə insanı qətl etmək üçün sözün əsl mənasında qəddar, qana susamış hökmdarlar, sərkərdələrin olması şərt idi və onların qəddarlığını tətmin etmək üçün mövcud olan silahlar – Allaha şükürlər olsun ki, – məhdud idi. Halbuki bu gün minlərlə insanı məhv etmək üçün eyni qəddarlığa ehtiyac yoxdur, ofisdə oturub quru hesablama edən, rəqəmlərə baxıb qərarlar qəbul edən Harry Truman kimilərin göndərdikləri tək bir təyyarə və ya atdıqları tək bir raket kifayət edir. Bəzi araşdırmalara görə Hiroşima və Naqasaki şəhərlərinə atılmış iki nüvə bombası nəticəsində 400 000 insan qısa bir zaman kəsiyində ölümlə üzləşiblər.7 Onların xeyli hissəsi özlərindən sonra toz belə buraxmayıblar ki, qohumları və ya yaxınları cəsədləri ilə sonuncu dəvə vidalaşa bilsinlər. Sovet İttifaqının 1961-ci ildə sınaqdan keçirdiyi hidrogen bombası Hiroşima şəhərinə atılmış nüvə bombasından beş min dəfə daha dağıdıcı idi.8 Hətta tanınmış elm adamları da bu qorxunc ssenari qarşısındakı narahatlıqlarını gizlətmirdilər; təbiət elminin həvariləri özləri ilə birlikdə gətirdikləri ölümün elçiləridirlər. Hawking bir çıxışında insanlığa bir əsr müddətində səbr etməyi, ehtiyatlı olmağı məsləhət görür: “Biz ən az yüz il müddətində kosmosda özünü təmin edən koloniyalar qura bilməyəcəyik, ona görə də o vaxta qədər ehtiyatlı olmağımız lazımdır.”9 Elmi eksperimentlərin bəşəriyyətin sonuna gətirib çıxaracağına dair yazanlar təkcə apokaliptik düşüncə sahibi olan dindarlardan ibarət deyildir. İngilis astrofizik Martin J. Rees “Our Final Hour” adlı kitabında bu mövzu ilə bağlı narahatlığını və bu narahatlıqdan doğan fikirlərini oxucuları ilə bölüşür; o, insanlığın qarşısında yalnız iki yolun olduğunu deyir: ya bəşəriyyət məhv olub gedəcək, ya da insanlar kosmosda yerləşə biləcəklər.10 Rees yaşadığımız bu əsrin ən kritik dövr olduğuna inanır, ya bəşəriyyətin inkişafı onun öz məhvinə gətirib çıxaracaq, ya da təhlükəni atlayacağıq. Əgər təhlükədən yan keçə bilməsək və nəticədə bəşəriyyət məhv olarsa və Yer üzündə son insan və ən son filosof olaraq Hitchens kimi bir ateist qalarsa, görəsən onun bəşəriyyətin elmi nəaliyyətlərinə münasibəti necə ola bilər? Görəsən indi etdiyi kimi, təbiət elmlərini müqəddəsləşdirməyə, aliləşdirməyə səbəb tapa biləcəkmi?!

Samir Firdovsioğlu‘nun “”Ateizmin dördüncü atlısı” – Hitchens və onun kitabı” adlı kitabından

Dipnotlar

  1. Sonia Orwell & Ian Angus, ”In Front of Your Nose 1945-1950”, The Collected Essays, Journalism and Letters of George Orwell, cild 4, səh: 10-11; Harcourt Brace Jovanovich Publishers, Orlando, 1968
  2. IBID səh: 11
  3. IBID səh: 12
  4. Aldous Huxley, “Brave New World”, səh: 270; Harper & Row Publishers, New York, 1946
  5. Peter Bowering, ”Aldous Huxley: A Study of The Major Novels”, səh: 234-235; Bloomsbury Publishing, London, 2013
  6. T. L. Peacock, “Gryll Grange”, səh: 160-161; Parker Son and Bourn, London, 1861
  7. Darrell J. Fasching, “The Ethical Challenge of Auschwitz and Hiroshima: Apocalypse or Utopia?”, səh: 97; State University of New York Press, New York, 1993
  8. Michael Kort, “Global Issues: Weapons of Mass Destruction”, səh: 16; Infobase Publishing, New York, 2010
  9. Mike Berners-Lee, “There is No Planet B”, səh: 3; Cambridge University Press, Cambridge, 2021
  10. Martin Rees, ”Our Final Hour: A Scientist’s Warning: How Terror, Error and Environmental Disaster Threaten Humankind’s Future in This Century – on Earth and Beyond”, səh: 170; Basic Books, New York, 2003