“Qadınlara gəldikdə isə onların küçələrdə görülən sayı çoxdur, bəlkə də kişilərdən çoxdurlar… Tünd yaşıl parçadan tikilmiş geniş boş plaş onları təpədən dırnağa qədər örtür. Onun da üstündən geniş bir “muslin” parçası çiyinlərinin üstünə və qollarına dolanır, yenə bir dənəsi də başlarının və gözlərinin üzərindən keçir. İndi özünüz qərar verin ki, Cənab, bütün bu örtülərin formaları və ya çevrəni o qədər qarışdırması kişilərin və ya qadınların, şahzadələrin və ya kölələrin bunların altında gizlənməsini asanlaşdırmaq üçün deyilmi?! Düşünürəm ki, Türkiyədəki kimi qadınların bu dərəcədə azadlıqdan yararlandığı və məzəmmətdən qurtulduğu başqa bir ölkə görməmişəm. Öz hərəminin qapısı qarşısında bir cüt çəkənək görən bir türk ər heç vaxt ora daxil olmayacaq, qarşı cinsə olan hörməti bir yad (qadın) ziyarət üçün orada olduqda onun ora daxil olmasına mane olacaq… Əgər mən də bu küçələrdə gəzəsi olsaydım şübhəsiz ki, eyni paltarı geyinərdim.”
Elizabeth Craven
Cravenin məktubunun analizi:
Bu sözləri Berkeley şahzadəsi Elizabeth Craven 1786-cı ildə İstanbulu ziyarət etdikdə gizli sevgilisi alman markqraf Charles Alexande’ə yazdığı məktubunda deyir. Ümumən 18-ci əsrin tipik bir avropalı insanı kimi ümumilikdə müsəlmanlara, xüsusilikdə isə türklərə öz antipatiyasını gizlədə bilməyən və əslən ingilis olan zadəgan sinfinin bu xanım nümayəndəsi öz məktublarında türk qadınlarının böyük məmnuniyyətlə həzz aldıqları azadlıqlar və sərbəstliklərdən yazır. Lakin avropalı zadəğan təbəqəsində skandallı həyat yaşamış bu qadın məktublarında xüsusilə bir şey üzərində vurğu edirdi. Ona görə türk qadınları öz ərlərindən gizlincə başqa kişilər ilə görüşmək istəsəydilər bunu rahatlıqla edə bilərdilər. Çünki bu paltarların altında kişi belə gizlənə bilər, istədiyi qadını ziyarət etsə çəkənəklərini qapının ağzında buraxmaqla qadının ərinin evə daxil olmasına mane olacaq. Müsəlman iffətindən və əxlaqından uzaq olan bu ingilis qadınının beynindən bu cür fikirlərin keçməsi çox normaldır. Lakin diqqəti çəkən tərəf budur ki, 18-ci əsrin sonlarında Avropada qadınlar azadlıqlarından məhrum olduqları halda müsəlman İstanbulunda qadınlar küçələrdə əziyyət görmədən rahat gəzirdilər, öz aləmlərində rahatsız edilmədən həyat sürürdülər.
Başqa bir məktub:
Ona görə də Elisabeth Craven başqa bir məktubunda yazır:
“Türklər bizim cinsdən olanlara (yəni qadınlara) qarşı davranışlarında bütün millətlərə nümunədir. Bir türkün başı kəsilə bilər, sənədləri incələnə bilər, evindəki hər bir şey müsadirə edilə bilər. Lakin onun həyat yoldaşı hər şeylə təmin edilir və onun lal-cəvahiratı ona tərk edilir. Sadəcə zəngin olduğu üçün ağanın həyatını almış bu acgöz hakimiyyət üçün belə (ağanın) hərəmi müqəddəs/toxunulmaz olaraq qalır. Deyilə bilər ki, bax bu cür Türkiyədə qadınlar avara, hər şeyə maraq göstərən, həyasız/kobud ictimaiyyətdən tamamilə əmin-amanlıqdadırlar. Necə deyərlər; dünya heç bir zaman bir türk xanımının rahatlığını və hüzurunu poza bilməz. Onun bacarıqları, onun gözəlliyi, xoşbəxtliyi və ya səfaləti eyni dərəcədə bədniyyət müşahidəçilərdən gizli qalır…”
Elizabeth Craven
Qadının toxunulmazlıq hüququ:
Bir sözlə Elizabeth Craven böyük bir qibtə ilə türk müsəlman qadının cəmiyyətdə toxunulmazlıq statusuna sahib olduğunu xatırladır, qadınların şəxsi həyatı keçilməzdir, onları rahatsız etmək olmaz. Ona görə də sevgilisinə yazdığı məktubunda bir daha bu nöqtəni vurğulayaraq yazır:
“… və mən yenə bunu təkrarlayıram ki, Cənab, mən düşünürəm ki, türk qadını kimi bu qədər azadlığa malik olan, əndişədən/rahatsız edilməkdən qorunulmuş olan başqa bir qadın yoxdur və mənə görə onlar yaşayış tərzlərinə görə ən xoşbəxt canlılar olmağa qadirdirlər.”
Elizabeth Craven
[bax: “A Journey Through The Crimea to Constantinople in a series of letters from the Right Honourable Elisabeth Lady Craven to His Serene Highness The Margrave of Brandebourg, Anspach – and Bareith”, səh: 205 (46-cı məktub) və səh: 232-234 (50-ci məktub), London, 1789]
Xatırlatma:
Burada xatırlatma etməliyik ki, Elisabeth Craven bu sətrləri məktublarına köçürdükdə Osmanlı Xilafətinin paytaxtındakı ictimai həyat şəriət qanunları ilə idarə olunurdu. Bu Avropada feminizm toxumlarının cücərmədən öncəki zamana düşür və feminist fəlsəfənin banilərindən sayılan Mary Wollstonecraft’ın “A Vindication of the Rights of Woman” (Qadının Hüquqlarının Müdafiəsi) adlı məşhur kitabı çap edilmədən üç il öncə idi. Elizabeth uzun bir səyahət etmiş qadın idi. İngiltərə cəmiyyətində yetişmiş, Fransada yaşamış, İtaliyanı, Polşanı və Rusiyanı ziyarət etmişdi. Rusiyanı ziyarət etdikdən sonra İstanbula gəlmişdi. Bu cəmiyyətlərdəki qadınlarla yaxşı tanış idi və onun belə bir müqayisəsi ən azından maraqlı qəbul edilməlidir.
Onu da xatırladaq ki, Avropa artıq intibah dövrünü keçmişdi, artıq Avropada post-intibah dövrü idi, buna baxmayaraq qanunlar evli qadını praktiki olaraq ərinin mülkü kimi tanıyırdı. Lakin şəriətlə idarə olunan Osmanlı cəmiyyətində qadın kifayət qədər azadlıqlara malik idi.
Saomon Schweiggerin fikirləri:
Hələ 16-cı əsrdə Osmanlıya elçi kimi göndərilmiş alman protestantı Saomon Schweigger yazırdı:
“Türklər ölkələri idarə edirlər və xanımları da onları idarə edir. Türk qadınları başqalarından daha çox aktivdirlər və başqalarından daha çox özlərinə baxırlar.”
Saomon Schweigger
Elə düşünülməməlidir ki, biz o dövrlərdə romantikləşdirməyə, ideallaşdırmağa çalışırıq, şübhəsiz ki, indiki zamanımızla müqayisədə o dövrün də özünün sosial problemləri olub. Lakin Avropa ilə müqayisədə müsəlman qadınları daha çox azadlıq görüblər. Qadınların azadlıq tapması üçün müasir avropa cəmiyyətlərində olduğu kimi onların kişilərlə bərabər şərtlərdə çalışması, kişilərlə bərabər şərtlərdə yük daşıması lazım deyildir, lakin sosial reformlarla calaşdırılmış bir şəriət ölkəsində də qadınlar öz azadlıqlarından məmnuniyyətlə yararlana bilərlər. Üstəlik bu günümüzdə qadın azad bazar siyasətində, kapitalist cəmiyyətlərdə kommersiya reklamlarının alətinə çevrilir, azad seks vasitəsinə çevrilir, başqa sözlə mənəviyyətindən məhrum edilmiş obyektə çevrilir. Əgər müasir zamanımızda “qadın üçün azadlıq” dedikdə bu nəzərdə tutulursa o zaman biz leksikonumuza bir daha baxıb bəzi sözlərin mənasını dəyişməliyik.