Abiogenez isbat olunubmu? – Həyatın Mənşəyi

Abiogenesis (abiogenez), plansız, dizaynsız, korkoranə bir proses nəticəsində cansız maddələrdən canlının əmələ gəldiyini iddia edən bir nəzəriyyədir.

Cansız maddələrdən canlıların əmələ gəlməsi ideyası qədimdir. Aristoteldən əvvəl və sonra yunan filosoflarının kitabında cansız maddələrdən günəşin, rütubətin və havanın təsiri ilə canlıların əmələ gəlməsi fikri ilə rastlaşmaq olur. İngilis yazıçı Shakespeare belə “Antony və Cleopatra” faciəsində yer verdiyi bir dialoqda Lepidus, Misirdə ilanların və timsahların Nil çayının palçığında günəş işıqları altında əmələ gəldiyini deyir. Flamand həkim J. B. van Helmont (1577-1644) hətta cansız maddələrdən necə siçan yaratmağın reseptini də vermişdi; bunun üçün insanın tərli köynəyi ilə bir qab arpanı bir arada qoysan, iyirmi bir gündən sonra siçan əmələ gələcək.¹

Anidən cansız maddələrdən canlıların əmələ gəlməsi ideyası o zaman bir fakt kimi qəbul olunurdu, ona görə də ingilis həkim William Harvey (1578-1657), fransız filosof René Descartes (1596-1650) və fransız rahib Marin Mersenne (1588-1648) kimi dövrünün ziyalıları bunu sorğulamırdılar.² Descartes insandan başqa canlıların sadəcə bioloji maşınlar olduğuna, onların tamamilə mexaniki səbəblər ilə anidən əmələ gələ biləcəyinə inanırdı.³Bu zamana qədər kilsə “spontan yaradılış” fikrini problem kimi görmürdü, hər bir şeyin ilahi qanunlara tabe olaraq baş verməsi ilə canlıların anidən əmələ gəlməsi arasında hansısa bir ziddiyyət görünmürdü. 1674-cü ildə Antonie van Leeuwenhoek’un mikroskopik varlıqları kəşf etməsi spontan yaradılış fikrinə daha da dəstək verdi, hər yer canlı varlıqlarla qaynayırdı. Lakin on səkkizinci əsrdə fransız maarifçiləri antiklerikal arqumentlərində spontan yaradılışı Kilsə əleyhində istifadə etməyə başladıqda bu ideya ateizmlə assosiasiya olunmağa başladı. Fransada fransız filosofların materialistik düşüncələri spontan yaradılış ideyasını öz dünya görüşləri üçün səmərəli görürdülər, buna görə də Denis Diderot, Julien de la Mettrie, Baron d’Holbach kimi materialist maarifçilər bu fikri özləri üçün arqument gətirirdilər.⁴ Bu dönəmdə Tanrinin varlığına inanan deistlər ilə Onu tamamilə inkar edən ateistlər arasında yaşanan polemikada “spontan yaradılış” fikri qızğın şəkildə müzakirə olunurdu. Denis Diderot deist olduğu dönəmdə spontan yaradılış fikrini inkar edirdi, lakin deizm mövqeyini tərk etdikcə “ani yaradılış” fikrini də mənimsəməyə başladı.⁵

Məhz bu parçalanmanın ortasında və qızğın müzakirə məzmununda Rouen şəhərindəki Təbiət Tarixi Muzeyinin direktoru Félix-Archimède Pouchet (1800-1872) səhnəyə çıxdı. 1858-ci ildə Pouchet bir məqalə yayımlayaraq orada “spontan yaradılış” nəzəriyyəsini dəstəkləyən eksperimental dəlil təqdim etdi. O, suyu canına çəkmiş saman çöplərini qaynadaraq oradakı mikroorqanizmləri öldürdü, sonra həmin maye qarışığını təmiz havaya qoydu. Eksperiment maye civə təbəqəsi altında edilmişdi ki, heç bir mikroorqanizm həmin maye qarışığına sirayət etməsin. Bütün bunlara baxmayaraq “saman çayının” səthini kif bağladı. Buna əsaslanan Pouchet iddia etdi ki, bu kif ani yaradılışın sübutu idi, çünki o, həyata təkan verə biləcək bütün canlı orqanizmləri kənarlaşdırmışdı.

Pouchet’dən fərqli olaraq digər fransız alim Louis Pasteur “ani yaradılış” fikrinə inanmırdı; o, mikroorqanizmlərin hələ də “saman çayına” sirayət edə bildiyinə inanırdı, Pouchet sadəcə olaraq eksperimenti kifayət qədər təmiz apara bilməmişdi. Pasteur apardığı eksperimentlər ilə sübut edə bildi ki, qabları tamamilə steril saxladıqda kif əmələ gəlmir və buna görə Fransanın Elmlər Akademiyası ona 1861-ci ildə 2500 franklıq mükafatı təqdim etdi.⁶ Spontan yaradılış ideyasına on doqquzuncu əsrdə vurulan zərbə hamıdan əvvəl Louis Pasteur’ün adı ilə əlaqələndirilir. Artıq canlı varlıqların tamamilə maddi şərtlərdə cansız varlıqlardan əmələ gəldiyini iddia etmək asan deyildi. Ingilis alim Charles Darwin eyni zamanda “Növlərin Mənşəyi” kitabını dərc etdikdə o, sadəcə olaraq canlılar arasındakı növlərin necə formalaşdığını təbiət qanunları ilə izah etməyə çalışırdı. Kitablarında heç bir yerdə ilk canlı varlığın necə cansız maddədən əmələ gələ biləcəyini izah etməyə cəhd etmirdi. Pasteur isə çox iddialı idi. 1864-cü ildə Sorbonne universitetində verdiyi mühazirədə durna-boyunlu şüşə qabını əlində tutaraq dedi: “Spontan yaradılış doktrini bu sadə eksperimentdən aldığı ölümcül zərbədən sonra bir daha özünə gələ bilməyəcək.”⁷

1924-cü ildə, altmış illik bir sükutdan sonra rus biokimyaçı Aleksandr Oparin irəli sürdü ki, canlı hüceyrələri təşkil edən kompleks molekulyar quruluşlar və bununla bağlı olan həyati funksiyalar sadəcə olaraq Yer kürəsinin primitiv mərhələsində mövcud olmuş bəsit molekullardan təkamül etmiş ola bilər. Beləliklə də Oparin abiogenez fikrini yenidən canlandırdı. 1924-cü il həm də Lenin’in öldüyü və Stalin’in hakimiyyətə gəldiyi ildir. Onun dərc etdiyi kiçik kitabın adı “Proisxojdenie Jizni” adlanırdı və 1938-ci ildə S. Morgulis tərəfindən New York şəhərində “Origin of Life” adı ilə tərcümə olundu. Oparin’in irəli sürdüyü fikir çox sadə idi; Yür kürəsində istilik soyuyaraq yüz dərəcəyə düşdükdə artıq su maye formasını ala bildi; rütubətli atmosferdən Yerin səthinə yağışlar yağmağa başladı. O vaxta qədər atmosferdə qalmış ilk orqanik maddələr yağışla bərabər okeana qarışdı və yeni bir məhlul əmələ gətirdi. Bu erkən okeanlarda daha kompleks molekullar formalaşdı, onların arasında hətta karbohidratlar və proteinlər də ola bilərdi. Daha qəliz molekullar formalaşdıqca onlar jele kimi kürəciklər əmələ gətirdilər və bunlar ilk bəsit hüceyrələrə bənzəyirdilər. Daha sonra okeanlarda digər kimyəvi maddələri özünə qataraq fərqli “növlər” formalaşdı və bu jele kürəciklər arasında digər kimyəvi komponentləri özünə qatmaqda daha uğurlu olanlar təbii seçmə prosesi nəticəsində sağ qala bildilər. Nəsillər və minillər keçdikcə bu erkən hüceyrələr dənizdəki kimyəvi maddələr ilə özünü qidalandırmaqda daha da mahirləşdilər. Oparin’in bu ideyaları çox az diqqət çəkdi. Lakin 1929-cu ildə britaniyalı bioloq John B. S. Haldane buna bənzər bir ideyanı dərc etdi. Onun Oparin’in kitabından xəbəri olduğuna dair əlimizdə heç bir dəlil yoxdur, lakin hər iki şəxs kommunist idi. Fəlsəfi olaraq kommunizmin hər iki şəxsə bu yöndə düşünməyə təsir etmiş olması mümkündür, çünki bu ideologiya dialektik materializm üzərində qurulmuşdu.⁸ Abiogenez’dən danışdıqda tez-tez işlənən “ilkin şorba” və ya “prebiotik şorba” terminləri də məhz Haldane’in zərb etdiyi bir sözdür; bununla o kimyəvi kompleks molekullarla qarışmış qaynar su hövzələrini qəsd edirdi.

Oparin və Haldane’in çalışmaları bir nəzəriyyə idi, lakin 1952-ci ildə nobel laureatı Harold Urey gənc tələbəsi Stanley Miller’in təşəbbüsü ilə bu nəzəriyyəni test etmək üçün eksperiment təklif etdi. Bu eksperimentində erkən atmosferi simulyasiya etmək üçün metan (CH4), ammonyak (NH3), hidrogen (H2) və sudan istifadə edildi. Bunlar şüşə qablardan ibarət qapalı bir sistemə qoyuldu. Daha sonra istilik və elektrik enerjisi bu qarışıma daxil edildi və uzun bir müddət sonra əmələ gəlmiş məhlulda beş amino turşu növü kəşf edildi. Həmin növlər qlisin, alfa alanin, beta alanin, asparagin turşusu və homoalanin idi. Miller’in keçirdiyi bu uğurlu eksperiment bir çox alimi inandırmışdı ki, ilk canlının əmələ gəlməsi problemi yaxın bir neçə onillikdə həll ediləcək. Millerin eksperimentinin uğurlu olması üçün o, şüşə qablar sistemindən oksigeni çıxarmalı idi. Çünki prebiotik kimya ilə məşğul olanlar bilirdilər ki, oksigenlə zəngin olan atmosferdə sadəcə ammoniak, metan, hidrogen və suyun köməyi ilə prebiotik molekulları əldə etmək mümkün deyildi.⁹Urey və Miller’in eksperimentlərinin nəticəsi Science jurnalında 15 may 1953-cü ildə dərc olundu. Bu eksperiment zamanında böyük entuziazm və maraqla qarşılandı. Time jurnalı yazırdı ki, “əgər aparat okean qədər böyük olsaydı və bir həftə əvəzinə milyonlarla il müddətdə çalışmış olsaydı, ilk canlı molekulları yaradıla bilərdi.” Buradan çıxış edərək “həyatın mənşəyi” araşdırmaları başladı.

1957-ci ildə həyatın mənşəyi ilə bağlı ilk beynəlxalq konferens Moskva şəhərində keçirildi, bunu təşkil edən Oparin idi. İştirak edənlər arasında Miller də var idi. Sovetlər ittifaqının kosmos yarışında ABŞ-ı qabaqlamağından narahat olan amerikalılar bu araşdırmalara ciddi dəstək verirdilər, çünki sovetlərin bu sahədə də onları qabaqlamağını istəmirdilər. Növbəti kəşf ispaniyalı biokimyaçı Joan Oró’dan gəldi. O, 1960-cı ildə DNT molekulunun ən önəmli komponentlərindən olan adenin turşusunu süni yolla əldə edə bildi. “Lakin, Oró’nun qurğusu Miller’in simulyasiya etdiyi dəniz və hava şəraitindən xeyli uzaq idi; bu, birdən çox mərhələdən keçməyi və güclü kimyəvi maddələrin istifadə olunmasını tələb edirdi.”¹⁰ Onun işlətdiyi kimyəvi maddələrdən ikisi formaldehid və sianid turşusu (hidrogen sianid) idi. Oró öz nəticələrini dərc etdiyi dönəmdə bu yarışa daha bir əcnəbi qoşuldu. Əslən Şri-Lanka’dan olan Cyril Ponnamperuma astrobiologiya sahəsində aktiv idi; onun ən böyük və ən uğurlu kəşfi ATF molekulunu (adenozin trifosfat) sintez etmək oldu və o, nəticələrini 1963-cü ildə dərc etdi. ATF molekul olaraq 1929-cu ildə kəşf edilmişdi və artıq 1940-cı illərdə onun həyat üçün əvəzedilməz bir əhəmiyyət daşıması elm dünyasına aydın idi, çünki ATF kimya batereyası sayıla bilər; orqanizmlərin qidadan əldə etdikləri enerji ATF molekullarında saxlanılır və ehtiyac olduqda oradan götürülür. Ponnamperuma’nın öz qanadı altına alıb çalışdırdığı gənc alimlərdən biri də Carl Sagan idi, sonralar Sagan televiziya ekranlarında yayımlanacaq Kosmos seriyaları ilə məşhurlaşacaqdı. Sagan o dönəmdə Urey üçün həyatın mənşəyi ilə bağlı bir kurs işi yazmışdı və bu sahədə araşdırma aparmağa həvəsli idi. O, təklif edirdi ki, adenin, şəkərlər və fosfatı qarışdırıb onu ultrabənövşəyi şüalanmaya məruz qoyduqda ATF molekulunu əldə etmək olar. Laboratoriya texniki Ruth Mariner bu eksperimentlərin çoxunu icra etdi və az miqdar ATF əldə edə bildi. Bu, ciddi bir nailiyyət kimi qəbul olundu, lakin qısa bir zaman içində tənqid edildi: “Yer kürəsinin erkən tarixində fosfatın tələb olunan miqdarda mövcud olmasına dair heç bir sübut yox idi.”¹¹

Stanley Miller isə artıq yaşlanırdı. 1980-ci illərdə o daha çox yaşlı bir dövlət xadiminə bənzəyirdi, hər hansısa yeni fikirlərlə bağlı şərhlərini almaq üçün ona müraciət edirdilər. 1999-cu ildə onun karyerası gözlənilmədən sona çatdı, çünki qəflətən iflic oldu. 1965-ci ildən 1968-ci ildə qədər Miller’in yanında doktorantura oxumuş Jeffrey Bada bu dönəmdə onu tez-tez ziyarət edirdi. 2007-ci ildə Millerin köhnə laboratoriyası boşaldılmalı idi, Miller özü tamamilə iflic vəziyyətində idi, əlil olmuşdu, nə danışa, nə gəzə, nə də deyilənləri başa düşə bilirdi. Buna baxmayaraq keçmiş tələbəsi Bada onu ziyarət etdi və laboratoriyasından ona gətirdiyi qutulardan birini göstərdi. Deyilənə görə Miller sanki qutunun içindəkiləri tanımışdı. Bada və onun komandası laboratoriyada tapdıqları köhnə nəticələri bir daha müasir metodlar ilə analiz etdilər və gördülər ki, Miller əslində düşündüyündən də daha çox amin turşularını formalaşdıra bilmişdi. Bir eksperimentdə Miller su ilə zəngin volkanik partlayışı simulyasiya etmişdi; bunun üçün şüşə borulardan birini daraldaraq elektrik cərəyanından daha çox buxar keçirməyə çalışmışdı. Bu xüsusi eksperiment 22 fərqli amin turşusunun formalaşmasına səbəb olmuşdu, onlardan bəziləri günümüzdəki proteinlərdə belə mövcud deyildir. Bu eksperimentdən çıxarılan nəticə bu oldu ki, vulkanik partlayışlar gənc Yer kürəsində orqanik molekulların fabrikası olmaq üçün yaxşı bir namizəd idi.

“Musiqinin yekun hissəsi zövqvericidir, lakin ” – Michael Marshall yazır – “fakt budur ki, Miller’in üfüqaçıcı eksperimentindən sonrakı ilk on il ərzində bütün bunların əlaqəsiz olduğu ortaya çıxdı… Artıq gənc Yer kürəsinin atmosferinin necə olması üzərində mübahisələr başlamışdı və birdən çox mərhələdən keçməli olan kimyəvi sintezlər həqiqətən də prebiotik olaraq mümkün idimi?! 1950 və 1960-cı illərdə daha böyük məsələ ortaya çıxdı. DNT molekulunun quruluşunun kəşfi canlı hüceyrələrin daxilində baş verən proseslər barəsində məlumat partlayışına səbəb oldu və bunun özü ilə bərabər gətirdiyi anlayış bu oldu ki, həyat, Oparin, Haldane və Miller’in 1953-cü ildə təsəvvür edə biləcəklərindən daha kompleks idi. Başqa sözlə, erkən “şorba” şəraitində amin turşuları və digər orqanik molekulları əmələ gətirmək həyatın mənşəyinin izahı ola bilməzdi.”¹² Iris Fry yazır: “Daha müasir zamanda, qədim Dünyadakı şərtlərlə bağlı yeni astronomik və geokimyəvi məlumatların kəşf edilməsinin arxasından, bu hipotezin empirik gümanlarından bir neçəsi şübhə altına alındı. Erkən reduktiv atmosferin mövcudluğu olduqca şübhəli görünürdü. Bəzi elm adamları, yetərli orqanik maddə konsentrasiyalarını özündə daşıyan erkən “şorbanın” mümkün ola biləcəyini sorğulayırlar.”¹³ Həqiqətən də artıq səksəninci illərə gəldikdə erkən prebiotik atmosfer haqqındakı təsəvvürlərin Oparin, Haldane və Miller’in inanmaq istədikləri kimi olmadığı kifayət qədər aydın idi. Science jurnalı 1980-ci ildə yazırdı: “Son otuz ildə toplanmış heç bir geoloji və geokimyəvi dəlil, enerji baxımından zəngin, güclü bir şəkildə reduktiv olan primitiv atmosfer (yəni oksigensiz hidrogen, ammonyak və metan) fikrini dəstəkləmir. Buna yalnız ¹⁴ Növbəti illərdə dərc olunacaq elmi məqalələr bu reallığı daha aşkar sözlərlə ifadə edirdi. 1995-ci ildə Science jurnalındakı məqalədə gəlinən nəticə bu idi ki, “erkən atmosferin Miller-Urey halı ilə heç bir bənzərliyi yoxdur.”¹⁵ 2008-ci ildə yayımlanan məqalədə isə yazılır: “Bu gün geologiya alimləri primitiv atmosferin Millerin istifadə etdiyi yüksək reduktiv quruluşa sahib olmasını şübhə altına alırlar.”¹⁶ Üstəlik 2021-ci ildə alimlər tərəfindən aparılan araşdırma göstərdi ki, Miller-Urey eksperimentində orqanik molekulların əmələ gəlməsində istifadə etdikləri borosilikat şüşənin böyük bir rolu olub, çünki eyni eksperimenti teflon qabda apardıqda əmələ gələn orqanik molekulların sayında ciddi azalma müşahidə olunub.¹⁷

Yer kürəsinin erkən atmosferinin gözləndiyi kimi metan, ammonyak və digər reduktiv qazlarla zəngin olmamasının gözəl bir səbəbi vardır. Yerin erkən atmosferinin vulkanik fəaliyyətlər nəticəsində əmələ gəldiyinə inanılır, yəni erkən mərhələdə aktiv vulkanların Yerin tərkibindəki kimyəvi maddələri qaz formasında püskürməklə prebiotik atmosferi formalaşdırıblar. Geokimyəvi araşdırmalar göstərir ki, Yerin daxili tərkibi keçmişdə də bugünkü kimi olmalı idi.¹⁸ Lakin günümüzün vulkanik qazları metan və ammonyakdan ibarət deyildir, ümumilikdə reduktiv deyildir. Michael Marshall “The Genesis Quest” kitabında bütün bu eksperimentlərin problemini çox gözəl şəkildə izah edir. O, şotlandiyalı alim Graham Cairns-Smith və onun mexaniki yolla dəyişən, təkamül edən palçıq növü haqqındakı nəzəriyyələrinin zamanında alimlər tərəfindən ciddi qarşılanmadığını və bunun səbəblərini izah etdikdən sonra yazır: “Cairns-Smith’in orqanik kimya sahəsindəki çalışmaları ona bir başqa acı həqiqəti də öyrətmişdi:: Həyat molekulları həssasdır. DNT’ni otaq istiliyində suya qoyub gözləsəniz, sürətlə parçalanacaq. Hüceyrələrimiz onu qoruyan və qırıldığında onu düzəldən köməkedici molekullar sayəsində sağ qala bilir. Hətta əgər Miller’in eksperimenti geniş amin turşuları seriyasını əmələ gətirəcək şəkildə incə ayarlansa belə, bunlar heç bir zaman protein və DNT molekullarına çevrilməzdi – və bir möcüzə olaraq çevrilsəydi belə, bu böyük molekullar qısa zaman ərzində parçalancaqdı.”¹⁹ Marshall daha sonra kitabında yeni bir fəsil açır və artıq həyatın mənşəyi ilə məşğul olan elm adamlarının əvvəlki entuziazmlarını itirdiklərini və bunun səbəblərini izah edir. Yeni nəsil elmi çalışmalar “həyatın mənşəyi” sahəsindəki problemlərlə bağlı mübahisələr üzərindən davam edəcəkdi. Marshall bu hissəni o qədər gözəl açıqlayır ki, onun sözlərini – qısa bir ixtisar istisna olmaqla – mümkün olduqca tam çatdırmağa çalışdıq. O deyir:

“1960’lar ve 1970’lər boyunca, həyatın mənşəyi sahəsi parçalandı. Bir zamanlar Oparin, Haldane ve Miller’ın doğru yolda olduğuna dair kobud bir fikir ittifaqı varkən, indi fikir ayrılığı var idi; birbirilə rəqabətdə olan onlarla fikir, bu fikirlərin dəstəkçiləri radikal təxminlərin müxtəlif istiqamətlərinə doğru irəliləyirdi. Daha əvvəl göz ardı edilən bir çox sual artıq təcili olaraq diqqətə alınırdı. Nəticədə, bunlar həyatın mənşəyi üçün bir neçə rəqabətdə olan hipotezlərin formalaşmasına yol açacaqdı.

Kənardan baxıldıqda, həyatın mənşəyi araşdırmaçıları (ənənəvi) ssenariyə sadiq qaldılar, jurnalistlərə həllin görünən üfüqdə olduğunu və mənzərənin ümumi cizgilərinin doğru olduğunu davamlı olaraq söylədilər. Carl Sagan’ın 1980-ci ildəki televiziya seriyası Kosmos (Cosmos), problemlərə dair ən kiçik bir ipucu belə vermədən “erkən şorba” hipotezini məmnun bir şəkildə yenidən dilə gətirdi.

Bəlkə də bəzi araşdırmaçıların inkar yoluna girməsi, özəldə çırpındığı halda ictimaiyyətə baxan cəbhədə özünə güvəni qorumağa çalışması qəribə gəlməməlidir. Ancaq amerikalı biokimyaşı Robert Shapiro daha yaxşı bilirdi. “İctimaiyyətə qarşı belə təqdimatın effetki, həyatın mənşəyi sahəsi ilə elmin geri qalan çox hissəsi arasındakı inandırıcılıq fərqindəki boşluğu gücləndirməkdən ibarətdir,” deyə Shapiro yazırdı. Cavabı açıqca bilmədiyiniz halda bilirmiş kimi davranmaq sizi axmaq göstərir.

Əsas müddəaları Oparin ve Haldane tərəfindən təqdim edilmiş “erkən şorba” hipotezi ve Miller’ın buna verdiyi eksperimental dəstəklə bağlı iki iltihablı problem var idi.

Birinci məsələ ultrabənövşəyi radiasiya ilə bağlı idi. Günəşdən gələn bu radiasiya həddindən artıqdır, ancaq günümüzdə ozon təbəqəsi bunun çoxunu kənarda saxlayır – bu bizim üçün yaxşı xəbərdir, çünki həddən artıq ultrabənövşəyi şüalanma zərərlidir. Lakin ozon, üç oksigen atomundan əmələ gələn bir molekuldur, bu səbəblə də yalnızca havada oksigen olarsa, əmələ gələ bilər. 1960’lar ve 1970’lərdə qədim qayalar üzərində aparılmış araşdırmalar, dünya gənc ikən havada oksigen və beləliklə də ozon qatının olmadığını təsdiqlədi.

Oparin bunu ustalıqla istifadə edərək ultrabənövşəyi enerjinin ilk orqanik molekulları formalaşdıran kimyəvi reaksiyalar üçün enerji təmin etdiyini irəli sürmüşdü. Miller’dən sonrakı araşdırmaların bəziləri onun haqlı olduğunu önə sürdü… Ancaq ultrabənövşəyi şüalar bioloji molekulları həm də parçalıyır: buna görə də zərərlidir. Beləliklə də ultrabənövşəyi şüalanma biyoloji molekullarına əmələ gəlməsinə kömək etmiş ola bilsə də, bu molekullar məhv olmadan əvvəl əvvəl bir şeyə nail olmaq üçün yarış içində olmuş olmalı idilər. Bəzi araşdırmaçılar indi inanırlar ki, həyat dənizlərin dibində, zərərli ultrabənövşeyi şüalardan qorunulmuş şəkildə əmələ gəlib. Amma bu, kimyəvi reaksiyalara təkan verən ultrabənövşəyi enerji olmadan əsas molekulların necə əmələ gəlməsi sualını gündəmə gətirir.

Bu arada, digərləri həyatın dayaz sularda və ya quruda başlamış olması gərəkdiyini və ultrabənövşəyi enerjinin faydalarının təhlükələrindən daha böyük olduğunu düşünür. Sagan bu arqumentə isti baxırdı. O, 1963-cü il Wakulla konfransında qoruyucu ozon təbəqəsinin yüz milyonlarla il var olmasa baxmayaraq, canlı orqanizmlərin ultrabənövşəyi şüalanmaya qarşı təəccübləndirici dərəcədə yaxşı adaptasiya olduğuna işarət etdi. Bu, ona həyatın ultrabənövşəyi şüalar baxımından zəngin mühitdə ortaya çıxdığını və gərəkli müdafiəni tez bir zamanda formalaşdırdığını göstərirdi.

Ultrabənövşəyi şüalanma haqqındakı bu arqument daha böyük bir problemi qabardırdı. Amin turşuları kimi kimyəvi maddələrin Dünya’da formalaşmış ola biləcəyini göstərmək kifayət etmirdi: bunların necə sağ qala biləcəyini göstərmək də lazım idi. Wakulla’da, Cornell universitetindən John Reuben Vallentyne, bu məsələnin Miller’ın eksperimentindən bəri ehmal edildiyindən şikayət edirdi.

Erkən şorba hipotezi ilə bağlı ikinci böyük problem, Miller’ın məşhur eksperimentinin təfsilatı ilə əlaqəli di. 1970-ci illərə gəldikdə, onun simulyasiya etdiyi erkən atmosfer şərtlərinin xətalı olduğu möhtəməl görünürdü və bu gün (xəta olduğu), demək olar ki, dəqiq olaraq bilinir.

(Kitabımızın) 3. bölümündə gördüyümüz kimi, Oparin erkən atmosferin güclü şəkildə reduktiv olduğunu, yəni metan və ammonyak kimi digər kimyəvi maddələrə elektron verməyə meylli olan qazlar baxımından zəngin olması fikrini müdafiə edirdi. Urey bunu dəstəkləyirdi və Yupiter kimi qaz nəhəngi planetlərin bu kimyəvi maddələr baxımından zəngin olduğunu, beləliklə də erkən Dünya’nın – daha kiçik və daha qayalıq olmasına baxmayaraq – möhtəmələn buna bənzər olduğunu irəli sürürdü. Urey’ə görə tək böyük bir fərq, Dünya’nın hardasa bütün hidrogenini sürətlə itirməsi, qaz nəhənglərinin isə hidrogenlərini saxlaya bilməsi idi. Bunun səbəbi, hidrogenin ən xəfif kimyəvi maddə olması və bu səbəblə yalnız güclü cazibə qüvvəsinə sahib böyük planetlərin onu saxlaya bilməsidir.

Ancaq, Dünya’nın bir zamanlar reduktiv atmosferə sahib olması fikri Miller eksperimentini etmədən əvvəl də sorğulanırdı. 1947-ci ildəki bir mühazirədə, J. D. Bernal havadaki metanın uzun müddət qala bilməyəcəyinə, çünki daha az reaktiv olan və bu səbəblə güclü bir reduktiv maddə olmayan karbondioksidə dönəcəyinə işarə etmişdi.

Daha sonra, 1950-ci illərdə William Walden Rubey adlı bir amerikalı geoloq sualı yeni formaya saldı. Atmosferin əksərən vulkanlar tərəfindən atılan qazlardan əmələ gəldiyini güman etdi və o vulkanlardan nə çıxdığını analiz etməyə başladı. Vulkanların əksər halda karbondioksid və nitrogen püskürdüyünü və bunların erkən atmosferin əsas tərkib hissələri olması nəticəsinə vardı. Belə atmosfer yalnızca zəif şəkildə reduktiv ola bilərdi.

Həyatın mənşəyi araşdırmaçılarının çoxu, bəlkə də Miller’ın eksperimentinin uğuru ilə kor olmuş şəkildə, Rubey’i illərcə görməzdən gəldilər. Ancak 1970-ci illərin sonlarına doğru dəlillər toplanmışdı. Planeti öyrənən alimlər Dünya’nın hidrogenini nə qədər tez bir zamanda itirdiyini hesablayıb gənc Dünya’nın atmosferinin yalnızca zəif şəkildə reduktiv olduğunu təsdiqləyən təfsilatlı hesablamara şərait yaratdılar. 1990-cı illərin başlarında alimlərin əksəriyyəti, erkən atmosferin əksərən nitrogen və karbondioksiddən ibarət olduğunu və yalnızca zəif şəkildə reduktiv olduğunu qəbul etdi.

Bəzi elm adamları hələ də reduktiv bir atmosferi dəstəklədiyindən, mübahisə hələ də davam edir. Asteroid çaprmalarının havaya önəmli miqdarda metan buraxmış ola biləcəyini müdafiə edirlər. Lakin onlar öz məsləkdaşlarını bunun mənalı bir fərqə yol açdığına iqna edə bilməyiblər. Bernal’ın 1940-cı illərdə müşahidə etdiyi kimi, kritik nöqtə budur ki, metan ve ammonyak kimi reduktiv qazlar günəş işığı altında qeyri-stabildir və parçalanaraq başqa maddələrə çevrilir. Jim Kasting, hətta böyük miqdarda metan qazının belə otuz milyon il içində tamamilə karbondioksidə dönəcəyini hesablamışdı. Həyat, reduktiv kimyəvi maddələrin məhv edilmədən əvvəl əmələ gəlməsi üçün ehtiyac duyduğu (qısa) bir zamana qarşı yarışmış olmalı idi.

Erkən atmosferin yalnızca zəif şəkildə reduktiv olması kəşfi, Miller’ın orijinal eksperimentini və onu təqlid edən digər eksperimentləri ciddi şəkildə etibarsızlaşdırdı. Güclü reduktiv atmosferə dayanan istənilən erkən sintez eksperimenti artıq maraqlı deyildi, çünki atmosfer bu cür olmayıb. İllər sürən çalışmalar, kimyəvi maddələrə olan maraqla məhdudlaşdı və həyatın mənşəyi haqqında heç bir şey ortaya qoyulmadı. Miller’ın eksperimenti hələ də totemik olaraq qalmaqdadır, ancaq doğru olduğu üçün yox. Onun önəmi sadəcə rəmzidir: həyatın kimyəvi maddələrinin təbii yollarla əmələ gələ biləcəyinin canlı nümayişi idi….”²⁰

Marshall’ın kitabından təqdim etmək istədiyimiz yer bu qədərdir. Bura qədər müzakirə etdiyimiz məsələ atomlardan tamamilə təbii proseslər sayəsində daha kompleks molekulların əmələ gəlməsi ilə bağlı idi. Həyatın mənşəyi sayəsindəki bu yanaşmanı “aşağıdan-yuxarıya” (bottom-up) yanaşması adlandırırlar. Bu yanaşma ciddi problemlərlə üzləşdiyi üçün əvvəlki entuziazm ilə qarşılanmır, lakin araşdırmalar davam edir. Erkən atmosferin quruluşundan ziyadə ilkin şərtlərə görə belə orqanik molekulların harada əmələ gələ bilməsi fikri də davamlı müzakirə olunur. Bunun açıq havada baş verməsi fikri – Marshall’ın da izah etdiyi kimi – ultrabənövşeyi şüalanma problemi ilə qarşılaşır. Ona görə də bəzi elm adamları bu orqanik molekulların əmələ gələ bilmə yeri olaraq ultrabənövşəyi şüalardan uzaq olan dənizlərin dibini bir ehtimal olaraq qeyd edirlər. Dənizlərin dibindəki hidrotermal ağızlar həm enerji, həm də kimyəvi maddələrin mənbəyi olaraq göstərilir. Lakin ilk orqanik molekulların suda əmələ gəlməsi fikri də universal olaraq qəbul edilmir. “Kimyaçıların bununla bağlı böyük bir problemləri var, çünki kömək olmadıqda bu həyat molekulları suda parçalanırlar. Shapiro vurğulayırdı ki, su, bioloji molekulları parçalayır və bizim hüceyrələrdə bu zədələri təmir etmək üçün mövcud olan mexanizmlər erkən Dünyada mövcud deyildi.”²¹

Digər yanaşma isə “yuxarıdan-aşağı” (top-down) istiqamətdə həyatın mənşəyini öyrənməyə çalışır. Bu yanaşma bizim bildiyimiz ən kiçik canlı varlıqlardakı ortaq tərəflərə nəzər salmağa, buradan çıxış edərək “Sonuncu Universal Ortaq Əcdadın” nə qədər bəsit ola biləcəyini tapmağa çalışır. “Sonuncu Universal Ortaq Əcdad” sözü ingilis dilindəki “Last Universal Common Ancestor” ifadəsinin tərcüməsidir və buna çox vaxt akronim olaraq “LUCA” deyirlər. Canlıların hüceyrələrində həyat üçün əhəmiyyətli olan molekullardan biri proteinlərdir və proteinlər amin turşularından əmələ gəlir. Birdən çox amin turşusu bir araya gələrək daha qəliz formalı proteinləri əmələ gətirirlər. “Yuxarıdan-aşağı” yanaşma tərəfdarları ilk LUCA formasının protein, yoxsa DNT molekulu, yoxsa RNT molekulu olmasında fikir ayrılığında idilər. Amerikalı biokimyaçı Sydney Walter Fox inanırdı ki, LUCA üçün ən uyğun namizəd protein olmalı idi. O, laboratoriya şəraitində primitiv proteinlər, bir-birinə bağlı amin turşuları yarada bildi, proteindən fərqli olaraq bunlar səliqəli bir zəncir kimi düzülməmişdi, amma müxtəlif formalar və kombinasiyalarda ola bilirdilər. Ona görə də Fox bunlara “proteinoid” adını verdi. Nəticələr 1958-ci ildə nəşr olundu. Bir il sonra Fox’un komandası proteinoid’lərin formalaşdırdığı kiçik kürəciklərin əmələ gəldiyini gördü və bunu “mikrosferalar” adlandırdı. Fox bu mikrosferaların ilk primitiv hüceyrələr ola biləcəyini iddia edirdi. Fox’un kolleqaları onun qədər həvəsli deyildilər. Fox 1998-ci ildə öldükdə ilk proto hüceyrələrin proteinlərdən əmələ gəldiyini iddia edənlər ən görkəmli təmsilçilərini itirdilər. Ondan sonra heç kim bu ideyanı onun qədər həvəslə müdafiə etmədi. Robert Shapiro “Origins” kitabında müxtəlif nəzəriyyələri tənqid etsə də, Fox’un təklifinə daha isti yanaşırdı. Məşhur fizik Freeman Dyson də bu fikrə dəstək verirdi. Daha sonra 1996-cı ildə Reza Ghadiri özünü kopyalaya bilən bir protein əmələ gətirə bildi. Alman biokimyaçı Stefan Schiller sadəcə beş amin turşusundan ibarət olan, təbii olaraq yumrulanaraq içi boş kürələrə çevrilən və 100 dərəcəlik istiliyə tab gətirən proteinləri vəsf etdi və bu proteinlər öz içində enzümləri və ribosomları daşıya bilirdi. Bütün bu uğurlara baxmayaraq “birinci-protein” iddia edən nəzəriyyə o qədər də populyar deyil.

1986-cı ildə fizikadan biologiya sahəsinə keçmiş Walter Gilbert bir məqaləsini Nature jurnalında dərc etdi. Orada Gilbert “RNT dünyası” terminini işlətdi və bu gün həyatın mənşəyi araşdırmalarında ən məşhur olan hipotez bu sayılır. Gilbert yazırdı ki, RNT eyni zamanda həm DNT-nin, həm də proteinin funksiyalarını yerinə yetirə bilər. Bu o deməkdir ki, RNT həm özündə genləri, yəni informasiyanı daşıya bilər, həm də proteinlər kimi, yəni enzümlər kimi kimyəvi reaksiyaların tezliyini kontrol edə bilər. Bu, yeni bir ideya deyildi. Gilbert’dən əvvəl əsasən üç nəfər bu fikri müdafiə etməklə tanınmışdılar. Bunlar Carl Woese, Francis Crick və Leslie Orgel idi. Crick və Orgel bir yerdə öz fikirlərini məqalə formasında 1968-ci ildə nəşr etmişdilər. Woese isə onları qabaqlayıraq bunu 1967-ci ildə “The Genetic Code” kitabında yayımladı. Bu müəlliflər ilk namizədin protein olması fikrini rədd edirdilər, Orgel bunun səbəblərini məqalələrində qısa şəkildə izah etməklə kifayətlənir. Onlara görə ilk orqanik molekullar amin turşularından yox, nuklein turşularından əmələ gəlməli idi, lakin bunlardan hansının, DNT yoxsa RNT olmasını müəyyən etmirdilər. Sadəcə Crick cürətli idi və bunun RNT olduğunu deyirdi. Bu fikrə ən güclü dəstək 1982-ci ildə çex əslli amerikalı biokimyaçı Thomas Cech və onun komandasından gəldi. Cech, “Tetrahymena Thermophila” adlı təkhüceyrəli bir orqanizmin genlərini öyrənirdi. Onlar təsadüfən özü-özünü kəsib düzən bir RNA parçası kəşf etdilər. Buna “ribozüm” adını verdilər. 1983-cü ildə Yale universitetində Sidney Altman’ın komandası daha bir “ribozüm” kəşf etdi. Bu ribozümlərin kəşfi Walter Gilbert’i “RNT Dünyası” adlandırdığı hipotezi irəli sürən məqaləsini dərc etməyə sövq etdi; bu hipotezə görə erkən həyatdan əvvəl Dünyada RNT molekulları bol olub və bu molekullar özü-özünü kopyalamağı bacarıblar. Lakin bu günə qədər özü-özünü tam kopyalamağı bacarmış RNT molekulu laboratoriya şəraitində tapılmayıb. RNT dünyası hipotezi bəzi uğurlar əldə etmiş və bəzi kəşflər bu hipotezi məşhurlaşdırmış olssa da, nəticədə hələ də özlüyündə artmağı bacaran RNT molekulu üçün uğurlu bir model tapılmayıb. Harold Bernhardt bu fikri tənqid edərkən deyir ki, heç bir enzym olmadan nukleotidlərin formalaşması inandırıcı görsənmir və heç bir nukleotid olmadan RNT molekulları əmələ gələ bilməz.

Parallel olaraq alternativ hipotezlər irəli sürülürdü. Bəzi araşdırmaçılar hər şeydən əvvəl hüceyrə strukturunun əmələ gəlmiş olmasını müdafiə edirdilər. Onlar deyirdilər ki, birinci membranlar əmələ gəlməli və bu membranlar kürəvi formada birləşməli, öz içinə fərqli molekulları toplamağı bacarmalı idi. 1890-cı illərdə britaniyalı bioloq Charles Ernest Overton hüceyrə membranının lipidlərdən qurulduğunu kəşf edəndən sonra bu sahədə elm adamları xeyli irəliləyiş etmişdilər. Amerikalı bioloq David Deamer və britaniyalı Alec Bangham bu hipotezi, yəni birinci membranın əmələ gəlmiş olması fikrini isbat etmək üçün bəzi təcrübələr apardılar. Deamer daha sonra Gail Barchfeld ilə birgə çalışmalarında fosfolipidlər’dən primitiv kürəciklər formalaşdıra bildilər, hətta bu kürəciklər öz içində DNT molekullarını saxlaya bildi. İtaliyalı biokimyaçı Pier Luigi Luisi də 1980-ci illərdə bu hipotezi müdafiə edirdi. Lakin bu nəzəriyyənin də ciddi problemləri var idi. İlk lipidlərin əmələ gətirdiyi primitiv kürəciklərin necə enerji ala bilməsini açıqlayan uğurlu model isbat olunmayıb, həmçinin bu lipidlərin RNT molekulları ilə necə bir-araya gələ biləcəyi də nümayiş etdirilməyib.

Burada ilk nəyin olması ilə yanaşı həmin quruluşun özü-özünü saxlaması, dağılmaqdan xilas etməsi problemi də var idi. Termodinamikanın ikinci qanunu hər şeyin xaosa doğru hərəkət etdiyini deyir, ilk primitiv həyat forması özünü bu xaosdan qurtarmaq üçün qidalanmalı idi. Buna metabolizm deyə bilərik. Yəni xaosa, dağıntıya düşməkdən qaçmaq üçün enerji mənbəyi lazım idi; hətta özü-özünü tam kopyalamağı bacaran RNT molekulu kəşf edilmiş olsa belə, onun necə özünü enerji ilə təmin etdiyini izah etmək lazım idi. Bütün canlı hüceyrələr enerjini alıb onu saxlamaq üçün adenozin trifosfat (ATF) molekulunda ehtiyac duyurlar. 1963-cü ildə biokimyaçı Robert Eakin’in irəli sürdüyü fikrə görə ilk canlı orqanizmlərdə ATF və ya ona bənzər molekulların olması labüd idi. Alman patent vəkili Günter Wächtershäuser’in 1988-ci ildə dəmir-sulfur dünyası hipotezi bəzi uğurlar qazansa da, ilk proto-hüceyrələrin necə enerji əldə etmiş ola biləcəyi sualına qaneedici cavab verə bilmədi. Jack Corliss’in və Mike Russell’in dənizlərin dibindəki termal qapılar barəsindəki tezisi də bu problemi həll edə bilmədi.

İlk canlı hüceyrənin əmələ gəlməsi üçün birdən çox mərhələ keçilməlidir. Bunun başında ilk prebiotik molekulların sintezisi, yəni birləşməsi gəlir. Bundan sonrakı mərhələdə həmin prebiotik molekulların özlərinin bir yerə toplanması lazımdır. Bir sonrakı mərhələdə həyatı təşkil edən inşaat blokları formalaşmalıdır. Bundan sonra həmin blok molekulları da öz növbəsində daha kompleks biomolekulları əmələ gətirməlidirlər. Bu baş verdikdən sonra özü-özünü törəmə mexanizmi formalaşmalıdır. Həmçinin metabolizm ortaya çıxmalıdır. Biomelekullar bir araya gəlib ilk proto-hüceyrəni, yəni ən primitiv hüceyrəni əmələ gətirməli və bu proto-hüceyrə təkamül edərək həqiqi hüceyrəyə çevrilməlidir. Alimlər DNT molekulunun özü-özünü törəyən molekul olduğunu desə də, DNT molekulu bu işi bir qrup protein vasitəsi ilə edir; başqa sözlə desək, DNT-ni formalaşdıran əslində proteinlərdir. Lakin burada çıxılmaz vəziyyət budur ki, protein molekulunun istehsalı üçün lazım olan informasiyanı DNT molekulu verir. Yəni ki, DNT-nin özünü əmələ gətirən proteinləri yaradan da DNT özüdür. Bu problemi Nature jurnalına 20 il redaktorluq etmiş Philip Ball belə ifadə edir: “DNT-nin yalnız zülalların (məsələn, DNT polimeraza) və zülalların isə yalnız DNT-nin köməyi ilə hazırlana bilməsi, Yer üzündə həyat başlayarkən bütün bu hadisələrin necə başlaya biləcəyi ilə bağlı toyuq-yumurta problemini ortaya atır. Zülallar kimyanın agentləridir: həyatın asılı olduğu incə molekulyar dəqiqliklə reaksiyaların baş verməsini təmin edən katalizatorlardır. Bu arada, DNT sadəcə bir məlumat saxlama molekuludur və özlüyündə maqnitofonsuz bir kaset lentindən başqa heç bir faydası yoxdur. Bu məlumat olmadan bu möcüzəvi protein katalizatorları heç vaxt hazırlana bilməzdi; amin turşularının təsadüfi yığılması ilə faydalı bir şeyin meydana çıxma şansı sıfırdan əhəmiyyətli dərəcədə böyük deyildir. Təkamül edə bilən canlı sistemləri əldə etmək üçün bu xüsusiyyətlərin hər ikisinə ehtiyacınız var və eyni zamanda hər birinin digərinə ehtiyacı var.”²² John Horgan bunu belə ifadə edir: “Miller 1953-cü ildə özünün dönüş-nöqtəsi olan eksperimentini etdikdə, əksər alimlər hələ də Darwin’in inancını bölüşürdülər ki, özü-özünü törəyən molekullar üçün ən münasib namizəd proteinlərdir, çünki proteinlərin törəmək və özlərini təşkilatlandırmaq qabiliyyətinin olduğuna inanırdılar. DNT molekulunun genlərin ötürülməsi və protein sintezinin əsası olduğu kəşf olunduqdan sonra bir çox alim ur-molekul kandidatı olaraq proteinlərə yox, nuklein turşularına üstünlük verməyə başladılar. Lakin bu ssenaridə böyük bir əngəl var idi: Enzym adlanan katalitik proteinlərin köməyi olmadan DNT molekulu nə protein düzəldə bilir, nə də özünü kopyalaya bilir. Bu problem “həyatın başlanğıcı” sualını klassik toyuq-yoxsa-yumurta probleminə çevirdi: bunlardan hansı birinci əmələ gəlib, protein yoxsa DNT?”²³

Canlı orqanizmlərdəki biokimyəvi proseslər haqqındakı suallara zaman keçdikcə bəzi cavablar verilsə də, dərinə doğru gedən bu müzakirədə cavabdan çox sual ortaya çıxarır. Hətta Francis Crick kimi materialist bir alim yazır: “Dürüst bir insan, bu gün sahib olduğumuz bütün biliklərə əsaslanaraq yalnız bunu deyə bilər ki, müəyyən mənada həyatın əmələ gəlməsi halhazırda az qala bir möcüzə kimi görünür, çünki bunun baş verməsi üçün ödənilməsi gərəkən şərtlər həddindən artıq çoxdur.”²⁴ Francis Crick bu sözlərini yazdığı vaxtdan bu günə qədər ən kiçik canlı orqanizmlər haqqındakı biliklərimiz o qədər artıb ki, bu möcüzə özünü daha qabarıq şəkildə hiss etdirir. Ona görə də keçmişdə elm adamlarının sahib olduqları entuziazm bu gün o qədər də güclü deyildir. Hogan yazır ki, Miller’in eksperimentindən sonra mütəxəssislər proqnoz verdilər ki, qısa bir zaman içində alimlər canlı orqanizmlərin necə əmələ gəldiyini izah edəcəklər. “Ancaq heç də belə olmadı. Sözün düzü, ilk eksperimentindən 40 il sonra Miller mənə dedi ki, həyatın başlanğıcı tapmacasını çözmək onun və ya başqalarının gözlədiyindən daha çətin oldu. O, eksperimentindən qısa müddət sonra etdiyi bir proqnozu xatırladı ki, növbəti 25 il ərzində alimlər “mütləq” həyatın necə başladığını öyrənəcəklər. “Nə deyəsən?! 25 il gəldi keçdi” – Miller məyusluqla dedi.”²⁵ Həyatın mənşəyi sahəsindəki araşdırmalara yatırım edən elm adamları arasında əslində heyrət hökmranlıq edir. Paul Davies bunu belə ifadə edir: “Bir çox araşdırmaçı qapalı qapılar arxasında çaşqınlıq içində olduqlarını etiraf etməklərinə baxmayaraq İctimaiyyət qarşısında həyatın başlanğıcının bir mistika, möcüzə olduğunu etiraf etməkdən narahat olurlar. Onları narahat edən iki səbəbin olduğu görünür. Birincisi budur ki, onlar bu cür etirafların dindar fundamentalistlərə və onların “boşluqların ilahı” kimi saxta izahlarına qapı açdığına inanırlar. İkincisi isə onlar narahatdır ki, (bu mövzuda) cahil olduqlarını səmimi etiraf etməkləri onlara verilən maliyyə dəstəyini azaldacaq…”²⁶

Təkamülçü bioloq James A. Coffman abiogenez və nəzəriyyənin qarşılaşdığı ağır problemlər haqqında danışarkən bu problemləri üç nöqtədə cəmləşdirir. Coffman xatırladır ki, Louis Pasteur’ün 1861-ci ildə yayımladığı eksperimentin nəticələri, başqa cür desək, əlimizdə bu gün mövcud olan empirik fakt budur ki, halhazırda Yer kürəsində istənilən həyat forması yalnız və yalnız bir başqa həyatdan əmələ gəlir. Beləliklə onun bu faktdan çıxardığı üç problem bunlardır:

1) “bir törəmənin öz valideyninə bənzəməsi və uzaq qohumlara nisbətdə daha çox bənzəməsi faktından ortaya çıxan məlumat fizikada və kimyada mövcud deyildir.”

2) “canlı orqanizmlər ölü olanlardan köklü şəkildə fərqlidirlər, belə ki, fizika və kimya sahələri bizə, ölünü yenidən dirildə bilmək üçün tətbiq edə biləcəyimiz izahlar vermir”,

3) “həyat, laboratoriyada kimyəvi olaraq sintezləşdirilməsi hələ bir kənarda qalsın, heç vaxt tamamilə fiziokimyəvi terminlərlə adekvat bir şəkildə izah oluna bilməyib.”

Coffman buradan belə bir nəticə çıxarır: “Başqa cür desək – doğru-düşünən əksər alimlərin elmi düşüncədən kənarlaşdırıldığına inandığı – vitalizm kabusu hələ də bizimlə qalmağa davam edir.”²⁷ Vitalizm, canlı varlıqların özlərində qeyri-fiziki bir ünsür daşıdığı üçün cansız maddələrdən fərqli olduğunu söyləyən baxış açısıdır və ya inancdır. On doqquzuncu əsrdə pozitivizmin və elmi materializmin populyarlaşması ilə vitalizm düşüncəsi təbiət elmi hövzələrindən kənarlaşdırılmışdı, çünki təbiət elmləri yalnız fiziki varlıqları öyrənə bilərdi, vitalizm inancı müasir sekulyar elmi metodologiya ilə uyğun gəlmirdi. Coffman bundan sonra şans və təsadüfün fəlsəfi dəyərindən danışır, abiogenez’in möhtəməl perspektivlərinə toxunur və məqaləsinin sonunda etiraf edir: “abiogenez hələ də həll olunmamış problem olaraq qalır…”²⁸ Məqaləmizdə daha əvvəl adını çəkdiyimiz italyan biokimyaçı Pier Luigi Luisi yazır: “Həyatın mənşəyi hələ də çözülməmiş bir problemdir. Son 50 və ya 60 il ərzində görkəmli kimyaçılar və molekulyar bioloqlar tərəfindən bu sahədə arapılmış çalışmalara rəğmən biz planetimizdə həyatın necə başladığını bilmirik…. Həyatın mənşəyi ilə bağlı eksperimentlər… son əlli ildən yetmiş ilə qədərki bir müddət ərzində kimyaçılar tərəfindən dünyanın ən yaxşı universitet laboratoriyalarında aparılıb. Lakin heç bir nəticə əldə olunmayıb. Özü-özünü yenidən yaradan protohüceyrələr və ya hətta ən bəsit homeostatik rejimdə olan protohüceyrələr heç vaxt əldə oluna bilinməyib. Əgər həyat yaratmaq belə asan bir proses olsaydı, alimlər buna laboratoriyada dəfələrlə nail olardılar. Lakin bu heç zaman baş verməyib… Problemin məğzi budur ki, həyatın mənşəyini öyrənən elm adamları nəinki həyatın formalaşmasına gətirib çıxarmış hadisələri laboratoriyada yenidən yaratmaqda uğursuzluqla üzləşiblər, onlar, həmçinin, həyatın necə başlamış ola biləcəyinə dair elmi bir hipotez də ortaya qoya bilməyiblər. ”²⁹

Dipnotlar

A. I. Oparin, “Genesis and Evolutionary Development of Life”, səh: 19-20; Academic Press, New York, 1968
Mary E. Gregory, “Diderot and the Metamorphosis of Species”, səh: 79-80; Routledge – Taylor & Francis, New York, 2007
Fabrizio Baldassari, “René Descartes’s Natural Philosophy and Particular Bodies”, səh: 169; Springer Nature, Switzerland, 2023
Iris Fry, “The Emergence of Life on Earth: A Historical and Scientific Overview”, səh: 33; Rutgers University Press, New Brunswick, N.J. 2000
Mary E. Gregory, “Diderot and the Metamorphosis of Species”, səh: 80-81; Routledge – Taylor & Francis, New York, 2007
Michael Marshall, “The Genesis Quest: the Geniuses and Eccentrics on a Journey to Uncover the Origin of Life on Earth”, səh: 19-20; The University of Chicago Press, Chicago, 2020
R. L. Devonshire, “The Life of Pasteur”, səh: 109; tərcümə: R. Vallery-Radot; Doubleday, New York, 1920
Michael Marshall, “The Genesis Quest: the Geniuses and Eccentrics on a Journey to Uncover the Origin of Life on Earth”, səh: 39-44; The University of Chicago Press, Chicago, 2020
Harold C. Urey, “The Planets: Their Origin and Development”, Yale University Press, New Haven, 1952; Stanley L. Miller, “A Production of Amino Acids Under Possible Primitive Earth Conditions”, Science 117 (May 15, 1953), səh: 528-529;
Michael Marshall, “The Genesis Quest: the Geniuses and Eccentrics on a Journey to Uncover the Origin of Life on Earth”, səh: 67-68; The University of Chicago Press, Chicago, 2020
Eyni mənbə, səh: 69;
Eyni mənbə, səh: 71;
Iris Fry, “The Emergence of Life on Earth: A Historical and Scientific Overview”, səh: 77; Rutgers University Press, New Brunswick, N.J. 2000
Richard A. Kerr, “Origin of Life: New Ingredients Suggested”, Science 210 (Oktyabr 3, 1980), səh: 42-43
Jon Cohen, “Novel Center Seeks to Add Spark to Origins of Life”, Science 270: 1925-1926 (Dekabr 22, 1995)
Adam P. Johnson, “The Miller Volcanic Spark Discharge Experiment”, Science 322 (Oktyabr 17, 2008), səh: 404
Criado-Reyes, J., Bizzarri, B.M., García-Ruiz, J.M. et al. The role of borosilicate glass in Miller–Urey experiment. Sci Rep 11, 21009 (2021). https://doi.org/10.1038/s41598-021-00235-4
Kevin Zahnle, Laura Schaefer, and Bruce Fegley, “Earth’s Earliest Atmospheres,” Cold Spring Harbor Perspectives in Biology 2(10), a004895 (October 2010); Dante Canil, “Vanadian in peridotites, mantle redox and tectonic environments: Archean to present,” Earth and Planetary Science Letters 195:75-90 (2002).
Michael Marshall, “The Genesis Quest: the Geniuses and Eccentrics on a Journey to Uncover the Origin of Life on Earth”, səh: 95-96; The University of Chicago Press, Chicago, 2020
Eyni mənbə, səh: 107-111;
Eyni mənbə, səh: 119;
Philip Ball, “How Life Works: A User’s Guide to the New Biology”, səh: 109; The University of Chicago Press, Chicago, 2023
John Hogan, “The End of Science”, səh: 141; Basic Books, New York, 2015
Francis Crick, “Life Itself: Its Origin and Nature”, səh: 88; Simon & Schuster, New York, 1981
John Horgan, “The End of Science”, səh: 140; Basic Books, New York, 2015
Paul Davies, “The Fifth Miracle: The Search for the Origin and Meaning of Life”, səh: 17-18; Simon & Schuster, New York, 1999
James A. Coffman, “Why Functional Genomics is the Central Concern of Biology and the Hard Problem of Abiogenesis”, Evolution, Development and Complexity, ed: G. Y. Georgiev, J. M. Smart, C. L. F. Martinez & M. E. Price, səh: 327-328; Springer Nature, Switzerland, 2019
Eyni mənbə, səh: 334;
Pier Luigi Luisi, “Essays on Life Sciences”, səh: 2-7; Cambridge Scholars Publishing, 2020