Müsəlmanların müqəddəs mətnlərində dağlar müxtəlif məzmunlarda qeyd edilir. Bunlardan bir çoxunda dağlar Yaradanın qüdrətinin nümunəsi kimi göstərilir, digər məzmunlarda onların nemət olduğu, beləliklə də Yer üzündəki həyatda önəmli rolunun olduğuna işarə edilir. Quranda dağlarla bağlı qeyd edilən məsələlərdən biri də Yer qabığının tektonik hərəkətləri ilə bağlıdır. Belə ki, birdən çox ayədə dağlarla Yerin hərəkəti arasında bir əlaqənin qurulduğunu görürük. Misal üçün, Loğman surəsində belə yazılıb: “O, göyləri görə biləcəyiniz bir dirək olmadan yaradıb saxlamış, yer sizi sallamasın deyə, orada möhkəm dağlar qurmuş və ora cürbəcür heyvanlar yaymışdır.” [31:10] Başqa ayədə isə deyir: “O, sizi sallamasın deyə, yer üzündə möhkəm dağlar və düzgün səmt götürəsiniz deyə, çaylar və yollar yaratdı.”[16:15] Bəzi kimsələr müqəddəs mətnlərdəki bu ayələrin müasir təbiət elmləri ilə ziddiyyət təşkil etdiyini iddia edirlər, çünki zəlzələlər ən çox dağlar olan yerdə baş verir və insanlar ən çox orda zəlzələlərin dağıdıcı qüvvəsini hiss edirlər. Bu məqalədə mövzunu fərqli şəkildə ələ almağı və müqayisələr etməyi qarşımıza məqsəd qoyuruq.

Giriş

İlk əvvəl bəzi müqəddimələrə yer verməyimiz lazımdır. İlk müqəddimə olaraq Qurana bir kitab olaraq doğru yanaşma tərzinin nə olduğuna baxmaq lazımdır. Məlumdur ki, Quran insanlara coğrafiya elmlərini öyrətmək üçün göndərilməyib, onların təbiət haqqındakı təsəvvürlərinə düzəliş etmək üçün gəlməyib. Çünki bir kimsənin coğrafi və ya astronomik biliklərinin xətalı olması onun insanı keyfiyyətlərinin qüsurlu olmasını gərəkdirməz və yaxud da onun Axirətdə qurtuluşuna mane olmaz. Quran bəşəriyyətə mənəviyyat rəhbəri olaraq irəli sürülüb. Lakin bununla belə Quranda təbiətlə bağlı məlumatların olduğu bilinir. Orada hansısa coğrafi bir məlumat zikr olunduqda onunla məqsəd ya uxrəvi bir fayda olur, ya bəndələrin acizliyini ifadə etmək, ya Allahın qüdrəti göstərmək, ya da Onun nemətlərini saymaq olur. Bir çox hallarda bu məlumatlar müasir insanı heyrətə gətirəcək incəlikləri özündə daşıya bilir ki, bunun misalları bu gün müzakirə olunmaqdadır. Lakin Quran kitabında hər bir ayədə elmi bir kəşf tapmağa çalışmaq, hər kiçik işarəni hansısa müasir elmi iddiaya calamaq çox xətalı bir tendensiyadır.

Bir digər önəmli müqəddimə budur ki, müasir təbiət elmləri sabit bir projeksiya deyildir, lakin davamlı dəyişməkdədir. Xüsusilə də geofizika, seysmoqrafiya kimi sahələrdə xeyli sayda qaranlıq zonalar vardır ki, alimlər bu zonaları hələ də işıqlandırmağa çalışırlar. Ona görə də elmin hələ də araşdırılmaqda olan və qərar tapmamış nəzəriyyələrini götürüb qəti iddialar etmək xətalıdır.

Kontinental drift

Bu gün kontinental drift elmi bir fakt kimi qəbul olunur. Lakin bu elmi nəzəriyyənin formalaşdığı və qəbul edildiyi dövrdən qırx il keçmişə getsək, buna bənzəyən daha bir nəzəriyyənin irəli sürüldüyünü görürük. 1912-ci ildə alman meteoroloq və geofizik Alfred Wegener tərəfindən “yerdəyişmə hipotezi” irəli sürüldü və dövrün geoloqları tərəfindən rədd edildi.¹ Onların bu nəzəriyyəni rədd etməklərinin çoxlu səbəbi var idi, lakin bunların başında duran ən əsas səbəb kontinentlərin hərəkət mexanizminin izah edilə bilməməsi idi. Bu mexanizmi ilk dəfə ustalıqla izah edən və populyarlaşdıran ingilis geoloq Arthur Holmes oldu. O, mantiya qatındakı radioaktiv parçaların yaratdığı istiliyin bir cür çıxması gərəkdiyini və bunun necə baş verdiyini izah etdi. Okeanın dərinliklərindən çıxan maqma soyuyur, beləliklə də okean qatlarını fərqli istiqamətlərdə itələyirdi.²

Ümumiyyətlə geoloji nəzəriyyələrin ortaya çıxması dağların necə əmələ gəldiyini izah etməklə əlaqəli idi. On doqquzuncu əsrin sonlarında, iyirminci əsrə keçid ərəfəsində ən məşhur nəzəriyyə avstriyalı Eduard Suess’ə aid idi; onun nəzəriyyəsinə görə Yer kürəsi soyuduqca onun üst qabığı büzüşür və qırışır, beləliklə də dağlar formalaşırdı. O bunu, quruyan almanın qabığının qırışmasına bənzədirdi.³ Lakin Suess’in nəzəriyyəsi çox keçmədi ki, ciddi problemlərlə qarşılaşdı. Bu problemlərdən biri izostasiya fenomeni oldu. 1850-ci illərdə Britaniyanın Hindistandakı ərazilərinin dəqiq xəritələrini çıxarmaq üçün geniş geodetik hesablamalar aparılırdı və buna başçılıq edən mayor George Everest bir-birindən təxminən 595 km aralı olan iki geodetik stansiyanın, Kaliana və Kalianpur stansiyalarının arasında ölçülmüş məsafədə uyğunsuzluq tapdı. Everest bu uyğunsuzluğu Himalay dağlarının, geodezistlərin şaquluna göstərdiyi cazibə təsirindən qaynaqlandığına inanırdı. Ona görə də Cambridge universitetində təhsil almış John Pratt’a bu fenomeni öyrənməyi tapşırır. Pratt, Himalay dağlarının gözlə görünən həcminə əsaslanaraq çəkisini ölçdükdə gördü ki, şaqulun yaxınlıqdakı dağın cazibəsi ilə meyl etməsindəki uyğunsuzluq əslində gərəkdiyindən azdır, çünki onun hesablamalarına görə yüksələn nəhəng dağın cazibəsi, şaqulun daha çox meyl etməsinə səbəb olmalı idi, halbuki bu meyl az idi. Sanki dağın altında bir o qədər ağır olan bir kütlə dağa tərəf dartan cazibəni aşağı dartmaqla kompensasiya edirdi. Pratt öz araşdırmalarının nəticələrini 1855-ci ildə “Philosophical Transactions of the Royal Society” jurnalında dərc etdi. Onun elmi yazısını analiz edən astronom George Biddell Airy belə bir izah irəli sürdü ki, Himalay dağlarının cazibəsi, dağın yerin altında görünməyən kütləsi ilə kompensasiya olunmalı idi. Airy’yə görə dağlar aysberq kimi idi, onların yerin altında ”kökləri” var idi. Lakin Pratt özü bununla razılaşmırdı; ona görə bunu izah etmək üçün aşağıya doğru uzanan kökə ehtiyac yox idi, sadəcə olaraq dağların altındakı Yer qabığının dağın ağırlığı ilə sıxlığının çoxluğu ilə də izah oluna bilərdi. Beləliklə də bu fenomen ya yer qabığının qalınlığının artması ilə, ya da sıxlığın artması ilə izah edilə bilərdi.⁴

Sonrakı araşdırmalar Airy’nin təklifinə dəstək verdi və Suess’in nəzəriyyəsini rədd etdi. Bu araşdırmalardan biri Cambridge yaxınlığındakı Harlton prixodunun direktoru, ruhani Osmond Fisher’ə (1817-1914) aid idi. O, Yer qabığındakı qırışıqların izahı olaraq soyuma nəticəsində qabığın büzüşdüyünü riyazi yollarla isbat etməyə çalışdı və bununla da bu nəzəriyyənin dağların necə əmələ gəldiyini göstərmək üçün kifayət edəcəyini göstərmək istədi. Lakin öz təəccübünü doğuracaq dərəcədə əks nəticə əldə etdi; beləki termal büzüşmə Yer səthindəki dağların bu qədər yüksəlişini izah etmək üçün kifayət edə bilməzdi, riyazi olaraq bunu isbat etmək mümkün deyildi. 1881-ci ildə Fisher “büzüşmə hipotezini” rədd edən fikirlərini “Physics in the Earth’s Crust” adlı kitabında dərc etdi və bu, teoretik geofizikada yazılmış ilk kitab sayılacaqdı. Fisher öz hesablamalarında Yer kürəsinin həm bərk modelini, həm də maye modelini işlətmişdi. Bərk model Lord Kelvin’in arqumentlərinə əsaslanırdı; əgər Yer qabığının altındakı maddə maye olsaydı o zaman okeanlar qabardığı kimi materiklər də qabarmalı idi, qabarmadığı üçün Kelvin’ə görə Yer kürəsinin tamamı bərk maddədən ibarət olmalı idi. Üstəlik bu qədər ağırlığın əmələ gətirdiyi təzyiq altında Yer qabığının altındakı qatların da bərk formada olması məntiqli səslənirdi. Lakin Fisher bunun zəruri olmadığını anladı, ona görə Yer qabığının qalınlığı qabarmağa mane ola bilərdi, təzyiq isə bütün qatların bərk olmasını zəruri etməz, yalnız Yerin nüvəsinin bərk olması gərəkirdi. Ona görə də Yer qabığının altındakı qatın maye formasında olduğunu qəbul etmək bir çox müşahidələri izah etmək üçün daha əlverişli idi. Beləliklə də Fisher qayalarda müşahidə etdiyi lateral sıxılmaları, yəni qıraqlardan gələn güc ilə sıxılmaları yalnız “az-çox maye formasında olan substratum” ilə izah edilə bilərdi. Onun substratum adlandırdığını biz bu gün mantiya adlandırırıq. Fisher bir çox müşahidələri “maye substratum” ilə izah edə bilirdi. Bu müşahidələrdən biri də Airy’nin təklif etdiyi ”dağ kökləri” ideyası idi. “Maye substrata “dağ kökləri” hipotezinin tələb etdiyi şəkildə kontinentlərin üzməyinə imkan verir.”⁵

Pratt’ın təklif etdiyi model yox, məhz Airy’nin təklif etdiyi model daha uğurlu idi, çünki Yer qabığının kənarlardan sıxılması arada qalan kütlənin həm yuxarıya, həm də aşağıya doğru qalınlaşmasını gərəkdirir və bu, dağların köklərinin necə əmələ gəldiyini izah edirdi. Çox maraqlıdır ki, Fisher bu fenomeni izah edərkən bunu suyun üzərində üzən “buz parçası” ilə müqayisə edir.⁶ Bu fenomena bu gün müxtəlif yollarla öz isbatını tapıb və fərqli materiallarda izostasiya “hidrostatik tarazlıq” olaraq izah olunur. Dağların “üzdüyünü” və onun altındakı “təzyiqin hidrostatik” olduğunu yazırlar.⁷ Bir başqası “daha sıx maddə üzərində üzən qayıq kimi” sözlərini işlədir.⁸ Camrbidge Universitetinin nəşr etdiyi “Physical Geography” kitabında bu özəlliklər belə izah olunur: “Kontinentlərin çəkisi, altlarından sıxışdırıb çıxardıqları mantiyanın çəkisindən daha az olduğu üçün onlar mantiya üzərində üzə bilirlər. Bir gəmiyə nə qədər karqo yükləndikcə o qədər dənizin içinə doğru daldığı kimi, kontinentlər də böyüməkdə olan dağ kütlələrinin və ya üst-üstə toplanan nəhəng buz qatlarının ağırlığı altında yuxarı mantiyanın dərinliyinə doğru batır.”⁹

Beləliklə də başa düşmüş oluruq ki, dağlardakı, ümumiyyətlə yer qabığındakı izostasiya prinsipi bir növ hidrostatik tarazlığın ifadəsidir, suda üzən gəmiyə nə qədər çox yük vurularsa o qədər dərinə doğru batır və əksi də doğrudur; gəminin yükü azaldıqca altındakı hidrostatik təzyiqin sayəsində gəmi yuxarıya doğru qalxır. Dağlar da küləklərin və çayların səbəb olduğu eroziya ilə, ya da ağır buz qatlarının əriməsi ilə eyni prosesdən keçir, yəni altdakı maye qatının təzyiqi ilə yuxarıya doğru qalxır, lakin bu proses gəmilərdən fərqli olaraq çox-çox yavaş baş verir. Tibet plitəsinin ağırlığı altında Yer qabığı aşağıya doğru batır. Alimlərin araşdırmaları göstərir ki, Tibetin atlındakı yer qatı 14-17 milyon il əvvəldən bəri 80 km dərinliyə qədər uzanır¹⁰ və bu o deməkdir ki, Himalayın altındakı qat normal yer qabığından iki dəfə daha qalındır, çünki normal yer qabığı 35-40 km arasında dəyişir.

Beləliklə də bizim burada qeyd etdiyimiz elmi nəzəriyyələr, yəni kontinental drift, dağların kökləri və izostasiya kimi qavramlar bu gün elmi dairələr tərəfindən qəbul olunan və sorğulanmayan elmi nəzəriyyələrdir. Bu elmi kəşflər on doqquzuncu əsrin sonlarından başlayaraq edilib. Bundan əvvəl dağların köklərinin olduğu və ya onların hidtostatik tarazlıqda olduğu və ya ümumiyyətlə dağların hərəkət etdiyi bilinmirdi, bunların əksi fərz olunurdu. Çox maraqlıdır ki, Quranda dağlarla bağlı deyilənlər müasir elmi kəşfləri əks etdirir. Misal üçün ən-Nəbə surəsi, yeddinci ayədə “Dağları da payalar (etmədikmi)?” deyilir. Bu ayədə dağların “payaya” (vatəd) bənzədilməsi onların köklərinin olması kimi başa düşülə bilər. Dağların yerin dərininə uzanması bu baxımdan paya bənzətməsinə çox yaxındır. ən-Nəml surəsində, 88-ci ayədə isə deyilir: “Sən dağlara baxıb onları hərəkətsiz durmuş zənn edirsən. Halbuki, onlar buludların keçdiyi kimi keçərlər.” Bu ayə Qiyamət günündə Yer üzündə baş verəcək fəlakətlərin xəbəridir ki, burada dağların buludlar kimi hərəkət edəcəyi qeyd edilir. Bu, onların mantiya üzərində üzməsi ilə bir bənzərlik təşkil edir. Buludlara bənzədilməsi də xüsusilə maraqlıdır, çünki ciddi bir ağırlığa sahib olan buludlar özləri hərəkət etmirlər, onları küləklər hərəkət etdirir. Eyni şəkildə də dağlar da özləri hərəkət etmirlər, onları kontinental drift hərəkətə gətirir.

Hətta daha da maraqlısı budur ki, Quranda bir neçə yerdə dağlar gəmilərə bənzədilir. Şura surəsi, 32-ci ayədə buyurur: “Dənizdə dağlar kimi üzən gəmilər də Onun dəlillərindəndir.” Hud surəsinin 42-ci ayəsində isə “(Gəmi) onları dağlar kimi dalğalar içərisində apardığı zaman…” ifadəsi keçməkdədir. Rahmən surəsinin 24-cü ayəsində “dənizdə uca dağlar kimi üzən gəmilər də Onundur” buyurmaqdadır. Həqiqətən də müasir elmin vardığı nəticələrə görə dağlar gəmilər kimi hidrostatik tarazlıq üzərində dururlar, hətta hərəkət etməkdədirlər. Bu gün dağların hərəkəti gözlə görülməyəcək dərəcədə azdır, hər il bir-iki santimetrə çadacaq miqdarda hərəkət edirlər. Bunları dedikdən sonra əlavə etməliyik ki, bu ayələrdə muradın məhz bizim göstərdiyimiz bənzərliklər olduğunu iddia etmirik və bu cür qəti iddialar etməyi doğru hesab etmirik. Lakin bənzərliklərin heyrətamiz olduğunu etiraf etməliyik.

Dağlar və zəlzələlər

Bütün bunları qeyd etdikdən sonra dağlar və zəlzələ mövzusuna keçməyimiz münasibdir. Dağların zəlzələdəki rolu on doqquzuncu əsrdən başlayaraq öyrənilməkdədir. Dağların bu proseslərdəki pozitiv rolu haqqında alimlərin müşahidələri yeni deyildir. Hələ on doqquzuncu əsrin sonlarında məşhur ingilis geoloq və seysmoqraf John Milne yazırdı: “Zəlzələ titrəyişlərinin hamısı çox ehtimal ki, öz ocaqlarından başlayıb yayılmağa meyl edirlər və yalnız ağır dağlar olan bölgələrlə qarşılaşdıqda bu yayılmanın qarşısı alınır. Bu dağlar öz ağırlıqları və strukturları sayəsində onlara ötürülən (seysmik) enerjini əmirlər.”¹¹ Bu müşahidənin məntiqi dəstixəttini izləmək və onu dərk etmək çətin deyildir. Milne bu müşahidələrini on doqquzuncu əsrin sonlarında qeydə alıb. Təbii ki, bu sözlərin deyildiyi vaxtdan bu tərəfə bir əsrdən çox bir zaman kəsimi keçib. Bu günün elmi təsəvvürü Milne’nin bu sözlərini təkzib etmir, lakin dağların rolunun daha kompleks olduğunu deyiblər. Biz bu kiçik yazımızda dağların oynadıqları bu kompleks rol haqqında bəzi məlumatları bölüşəcəyik; beləliklə də müasir elmlə Qurandakı mətnlər arasında bir uyğunsuzluğun olması iddiasına baxacağıq.

Qeyd etdiyimiz kimi Milne’nin müşahidələri bizim müasir tariximizdə təkzib olunmayıb, əksinə təsdiqini tapıb. Misal üçün Tokyo universitetindəki “Zəlzələ Araşdırma İnstitutunun” əməkdaşları Kei Katsumata, Taku Urabe və Megumi Mizoue’nin 1994-cü ildə nəşr etdikləri məqalədə Yaponiyanın Alp dağları hesab olunan Hida dağ silsiləsinin yer altı dalğaları necə zəiflətdiyini yazırlar. Məqalənin müqəddiməsini bu sözləri ilə başlayırlar: ”Seysmik dalğalar Himalay dağları kimi (Ruzaikin, Nersesov & Khalturin 1977) və ya Alp dağları silsiləsi kimi (Campillo et al 1993) sıxılma nəticəsində əmələ gəlmiş dağların altındakı qatlarda yayıldıqda güclü zəifləməyə (strong attenuation) məruz qalırlar. Biz bu araşdırmamızda göstərəcəyik ki, dalğa yayılma anomaliyası Yaponiyanın ən böyük dağ silsiləsi olan Hida dağ silsiləsində də mövcuddur…Yamaoka (1981) göstərmişdi ki, Yaponiyanın Alpları altından keçən seysmik dalğalar, güclü zəifləmə ilə üzləşir … Mizoue və digərləri (1983) kəşf etdilər ki, dağ silsiləsinin qərbindəki mikro-zəlzələlər onun şərqində yerləşdirilmiş seysmik stansiyalar tərəfindən az qala heç qeydə alınmırdı.”¹²

Bu yapon alimlərin məqalədə istinad etdikləri qaynaqlar akademik dairələrdə tez-tez istinad edilən elmi araşdırmalardan bəziləridir. Əsaslandıqları ilk qaynaq 1977-ci ildə A.I. Ruzaikin, I.L. Nerserov, V.I. Khalturin və Peter Molnar tərəfindən hazırlanmış məqalədir və Tibet platosunun, necə yeraltı dalğaları güclü şəkildə azaltdığını öyrənir.¹³ Dağların necə bu funksiyanı yerinə yetirdiklərini anlamaq asan deyildir, çünki bu prosesdə iştirak edən faktorların hamısını nəzərə almaq olduqca çətindir. Lakin nəticə göz qarşısındadır və bu göstəricilərə əsasən biz dağlara seysmik dalğaları “attenuasiya” etmək, yəni zəiflətmə xüsusiyyətini nisbət edə bilərik.

Bir başqa elmi çalışmada isə bunları oxuyuruq: “Taypey hövzəsindəki Mərkəzi Dağ silsiləsinin təsiri Lee və digər müəlliflər tərəfindən dəyərləndirilmişdir… Əldə edilmiş nəticə bu olmuşdur ki, həmin ərazidə dayaz zəlzələ baş verdikdə mərkəzi dağ silsiləsi, səthi dalğaları parçalayacaq və beləliklə də güclü yer hərəkətlərinin böyüklüyünü azaldacaq… Ma və digər müəlliflər, şimalda San Andreas qırığının Mojave seqmenti, cənubda isə Los Angeles hövzəsi ilə əhatələnən San Gabriel dağlarının təsirini araşdırıb. Müşahidə olunmuşdur ki, dağ topoqrafiyasının təsiri ilə hövzənin bəzi bölgələrindəki yer hərəkətlərinin gücü azalır. Dağların topoqrafiyası San Andreas qırığındakı yarılma nəticəsində əmələ gələn səthi dalğaları parçalayır…”¹⁴ Burada istinad edilən araşdırma Shuo Ma, Ralph Archuleta və Morgan T. Page tərəfindən həyata keçirilmiş və 2007-ci ildə dərc edilmiş bir araşdırmadır.

Araşdırmanın müqəddiməsində onlar tapdıqları nəticəni belə ərz edirlər: “Dağların təsiri (Los Angeles) hövzəsindəki bəzi bölgələrdəki zəmin sürətinin maksimum aplitudasını 50 faizə qədər azaldır.”¹⁵ Burada izah olunanlar isə dağların morgologiyası ilə bağlıdır, beləki dağların quruluşu, onların şaxələnən formada olması seysmik dalğaları parçalamağa imkan yaradır.

Bəlkə də bu faktorlardan bəzilərini həm də dağların ağırlığı ilə və sıxlığı ilə əlaqələndirmək mümkündür. Çünki məlumdur ki, seysmik dalğalar sıxlığı çox olan mediumda daha sürətli hərəkət edir.¹⁶ Bu baxımdan topoqrafiyanın əhəmiyyəti aydındır. Ağır və nəhəng dağların altındakı materiya bu ağırlıq və təzyiq altında sıxılır və zəlzələ dalğalarını daşıma qabiliyyəti artır. Sıx mediumda dalğaların sürəti yuxarı olur, bu isə dalğa amplitudasının kiçik qalmasını sağlayır. “Dalğalar bərk və sıx maddədən daha yumşaq maddəyə keçdikdə eyni enerjini daşıdığı üçün dalğanın sürəti azalır və amplitudası artır. Beləliklə də seysmik dalğaların yavaş hərəkət etdiyi daha yumşaq üz qabığa malik yerlərdə sallanmalar daha güclü olur.”¹⁷ Buna görə də daha sərt zəmin üzərində qurulmuş konstruksiyalar daha yumşaq zəmin üzərində olanlara nisbətdə daha az sallanmaya məruz qalır.

Dağların həcmi və quruluşu burada önəmli rol oynayır. Belə ki, dağların enli və hündür olmaqları onların enerjini “zəiflətmə” (damping) gücünü artırır. Dalğaları sürətlə keçirən qayalar və dağın hündürlüyü zəlzələdəki enerjinin xeyli hissəsini öz üzərinə götürməyə, beləliklə də “damping” effektini yaratmağa imkan verir. Alp dağlarındakı Matterhorn zirvəsində seysmik araşdırmalar etmiş və fərqli elm sahələrini təmsil edən bir qrup alimın yazdığı elmi məqalədə “Alp dağlarının gözlənilən daha yüksək damping effekti topoqrafik güclənməni (amplification) azalda bilər” deyə keçməkdədir.¹⁸ Bu da dağların həcm və ağırlıq olaraq zəlzələyə təsir etmək xüsusiyyətlərinin olduğunu göstərir. Lakin bütün bu faktorlar nisbidir, yəni bütün şərtlərdə çalışmaqları zəruri deyildir.

Dağ əmələ gəlmə prosesinin zəlzələyə təsiri

Ona görə də dağların bəlkə də ən önəmli roluna toxunmağımız lazımdır və bu, dağların əmələ gəlmə prosesis ilə əlaqəlidir. Kontinentlərin və ya plitələrin hərəkət etməsi, bir-biriləri ilə konvergent zonalarında toqquşmaları həm orogenez (dağəmələgəlmə) prosesləri, həm seysmik aktivlikləri (zəlzələlər), həm də ümumi geoloji heterojenliyi (süxurların müxtəlifliliyi) izah etmək üçün ən uğurlu modeldir və tonlarla elmi dəlillər ilə dəstəklənir. Burada dağları biz bu prosesin nəticəsi kimi görə bilərik, lakin dağlar həm də bir funksiyaya sahibdir. Dağlar tektonik toqquşmada plitələrin bir-birinə qarşı göstərdiyi müqavimətin abidəsidir. Xüsusilə də ən iri və ən ağır dağlar fərqli litosfer təbəqələrinin bir-birinə dalmasının qarşısını almaqda və ya bu prosesi yavaşlatmaqda öz funksiyasını nümayiş etdirir. Ən yüksək və ən möhkəm dağlar (misal üçün Himalay və Alp dağları) bu şəkildə bir-birinə güzəşt etmək istəməyən iki litosferik plitənin toqquşması zamanı əmələ gəlir. John Rafferty bunu belə ifadə edir: “Toqquşma üzdə qalmağa meyl edən iki plitə arasında baş verdikdə onlardan heç biri digərinin altına girmir. Kompleks hadisələr silsiləsi baş verir, bir kontinent digərinə güc gəlir və beləliklə də kontinental qabıq təbəqəsinin qalınlığı effektiv olaraq iki dəfə böyüyür. Bu cür toqquşmalar müasir Himalay dağları kimi yerə batırılmış nəhəng dağ silsilələrini əmələ gətirir. Kontinental qabıq qatının üzdə üzmək qabiliyyəti nəticədə subduksiyanın dayanmasına gətirib çıxarır.”¹⁹

Subduksiya isə sıxlığı daha çox olan bir litosfer tavanın digərinin altına batması/dalması prosesidir. Ən ağır zəlzələlər subduksiya prosesinin baş verdiyi yerlərdə müşahidə olunur. Beləliklə də Himalay dağları silsiləsi kimi nəhəng və möhkəm dağlar bu subduksiyanı zəiflətməklə nisbi stabilləşməyə nail olur. Peter Molnar bu məlumatları təsdiqləyərək Tibet platosu haqqında yazır: “Bu konvergensiya (plitələrin toqquşması) – bəlkə də heç zaman Himalay kimi sürətli olmasa da – 5-10 milyon il əvvəl dayanıb və ya ən azından xeyli miqdarda yavaşlayıb.”²⁰ Subduksiya ən şiddətli zəlzələlərin səbəbidir. “Son yüz il ərzində 9 baldan yuxarı altı qlobal zəlzələ qeydə alınıb… bu zəlzələlərin hamısı subduksiya zonalarında baş verib.”²¹ Beləliklə də ən dağıdıcı zəlzələlər subduksiya zonalarında baş verir və bu subduksiya zonalarında dağların əmələ gəlməsi əslində yaxşı əlamətdir, çünki yuxarıda da təsdiqləndiyi kimi bəzi dağların subduksiyanın azalmasında və ya qarşısının alınmasında rolu böyükdür. Geoloq Jon Erickson yazır: “Müqavimət göstərən qüvvələr artdıqca plitə toqquşması sonunda dayanacaq, dağlar artıq böyüməyəcək və yer qabığının zəifləməsi və eroziya onları axırda dəniz səviyyəsinə gətirəcək.”²²

Bütün bu məlumatlar əsasında deyə bilərik ki, dağlar müqavimət qüvvəsidir və onlardan xüsusilə də ağır, möhkəm olanlar bu funksiyanı yerinə yetirirlər. Bu o demək deyildir ki, dağların olduğu yerdə zəlzələlər baş vermir, lakin bu o deməkdir ki, dağları əmələ gətirən geoloji proses fərqli olsaydı, dağlar əmələ gəlməsəydi və plitələr subduksiya prosesinə daha sürətlə davam etsəydi o zaman biz daha çox və daha fəlakətli zəlzələlər ilə qarşılaşardıq.

Quranın dağlarla bağlı iddiası

Qeyd etdiyimiz məlumatlardan sonra bəzi nöqtələrə yaxından baxmağımız lazımdır. Quran dağlar olan yerdə zəlzələlərin baş vermədiyini iddia edirmi? Quranda keçən ayələr bu mənaya dəlalət etmir və bunun iki səbəbi vardır. Bu səbəblərdən birincisi budur ki, Ənəs, Əbu Hureyra, Səhl bin Sad kimi səhabələrin rəvayət etdiyinə əsasən İslam peyğəmbəri – aleyhissələm – dağın üstündə ikən zəlzələ ilə üzləşib və bu, bir dəfədən çox baş verib. əl-Buxari “əs-Sahih” kitabında rəvayət edir ki, Ənəs bin Malik dedi: “Peyğəmbər – salləllahu aleyhi va səlləm – Uhud dağına qalxdı, Əbu Bəkr, Ömər və Osman da onunla idi. Birdən (dağ) onları silkələdi “fə racəfə bihim” …”²³ Bir başqa rəvayətdə özündən əvvəlki qövmün xəbərini hekayət edərkən dağın şiddətlə hərəkətə gəldiyini, üzərindəkiləri aşırdığını xəbər verir.²⁴

Üstəlik Quranda keçmişdə baş vermiş zəlzələlər haqqında danışdıqda Allah – cəllə cələluhu – “racfə” sözünü işlədir. əl-Ərəf surəsinin 155-ci ayəsində buyurur: “Musa bizim təyin etdiyimiz vaxt üçün tayfasından yetmiş kişi seçdi. Onları zəlzələ yaxaladıqda (əxazəthumur-racfə) o dedi: “Ey Rəbbim! Əgər istəsəydin, bundan əvvəl onları da, məni də məhv edərdin. Özümüzdən olan səfehlərin etdiklərinə görə bizi həlakmı edəcəksən?…” Eyni surənin 78-ci ayəsində deyir: “Onları dəhşətli bir sarsıntı (racfə) yaxaladı və onlar öz evlərində üzüqoylu düşüb qaldılar.” Başqa ayələrdə isə bir-başa “zəlzələ” sözü keçməkdədir. “Zəlzələ” surəsindəki ayə, əl-Əhzəb surəsinin on birinci ayəsi bunun misalıdır. Yalnız dağlar olan hissədə “meyd” feli keçməkdədir və bu fel sadəcə “zəlzələ” mənasını ifadə etmir, “çox şiddətli hərəkət”²⁵ üçün işlədilir. Daha dəqiq desək bu şiddətli hərəkət forması dənizdəki fırtınanın gəmini sağa-sola yırğaladığı bir hərəkət formasıdır. Buna bəzi müfəssirlər “gəmiyə minən kəsin məruz qaldığı yırğalanma hərəkətlərini” misal verirlər.²⁶

Əgər ayədəki “meyd” felinin dağa yox, Yerə aid olduğunu biliriksə, burada yerin dənizlər kimi davamlı yırğalanmaması üçün dağların sabit dirəklər olaraq yaradıldığını deyə bilərik. Buna güc qatan tərəf budur ki, ayələrdə sadəcə “dağlar” sözü işlədilməyib, lakin “rəvasi” sözü keçməkdədir. Ərəblər bu adı “sabit dağlar” üçün işlədirlər. Bu sözün kökü “rasə” felindən gəlir və gəmi üçün işlədildikdə onun limanda bağlanıb sabit qalması qəsd edilir. Ona görə də limana ərəb dilində “mərsə” deyilir. Biz bilirik ki, dağlar Yer üzündəki zəlzələlərin qarşısını almır, lakin dağlar hərəkətdə olan litosferik təbəqələrə stabillik gətirir, əgər dağlar olmasaydı, qatlar bir-birinin üzərində rahatlıqla hərəkət etsəydi sərbəst subduksiya nəticəsində yer qatındakı zəlzələlər, hərəkətlər, sarsıntılar daha tez-tez və daha şiddətli olardı.

Burada mütləq təkrarlamağımız lazımdır ki, dağların rolu hələ də tam öyrənilməyib və onların rolunu öyrənmək asan deyildir. Dağların nə dərəcədə yer laylarının hərəkətinə təsir etdiyini tam şəkildə öyrənmək bəlkə də gələcək nəsillərə tərk edilib. Amma bizim zamanımızda təbiət elmlərindən bilinənlər imkan verir ki, bu təsirin olduğunu təsdiqləyək.

1. Naomi Oreskes, “The Rejection of Continental Drift: Theory and Method in American Earth Science”, səh: 9-10; Oxford University Press, New York, 1999
2. Roy Livermore, “The Tectonic Plates are Moving!”, səh: 168; Oxford University Press, New York, 2018
3. Naomi Oreskes, “The Rejection of Continental Drift: Theory and Method in American Earth Science”, səh: 11; Oxford University Press, New York, 1999
4. Eyni mənbə, səh: 23-24;
5. Eyni mənbə, səh: 25-27;
6. O. Fisher, “Physics of the Earth’s Crust”, səh: 357-358; Macmillan and Co. New York, 1889
7. Bax: David Gubbins, “Seismology and Plate Tectonics”, səh: 284; Cambridge University Press, Cambridge, 1990
8. James A. Woodhead, ”Earth Science: The Physics and Chemistry of Earth”, səh: 129; Salem Press, 2001
9. William M. Marsh & Martin M. Kaufman, “Physical Geography: Great Systems and Global Environments”, səh: 419; Cambridge University Press, Cambridge, 2013
10. Michael R.W. Johnson & Simon L. Harley, “Orogenesis: The Making of Mountains”, səh: 292; Cambridge University Press, New York, 2012
11. J. Milne, “Earthquakes and Other Earth Movements”, səh: 230; London, 1886
12. K. Katsumata, T. Urabe & M. Mizoue. (1995). “Evidence for a seismic attenuation anomaly beneath the Hida Mountain Range, Central Honshu, Japan”, Geophysics Journal International, say: 120, səh: 237
13. A. I. Ruzaikin, I.L. Nerserov, V.I. Khalturin & P. Molnar. (1977). “Propagation of Lg and lateral variations in crustal structure in Asia”, Journal of Geophysical Research, Solid Earth and Planets, cild 82, say 2
14. T. G. Sitharam, N. James & S. Kolathayar, “Comprehensive Seismic Zonation Schemes for Regions at Different Scales”, səh: 79; Springer, 2018
15. S. Ma, R.J. Archuleta & M.T. Page, “Effects of Large-Scale Surface Topography on Ground Motions, as Demonstrated by a Study of the San Gabriel Mountains”; Bulletin of the Seismological Society of America, cild 97, say 6, səh: 2066, dekabr 2007
16. John J. Clague & Douglas Stead, “Landslides: Types, Mechanisms and Modeling”, səh: 28; Cambridge University Press, New York, 2012
17. G. R. Reddy, H. P. Muruva & A. K. Verma, ”Textbook of Seismic Design: Structures, Piping Systems and Components”, səh: 159; Springer Nature, Singapore, 2019
18. S. Weber, J. Bautel, M. Häusler, P. R. Geimer, D. Fäh & J. R. Moore, “Spectral Amplification of Ground Motion linked to Resonance of Large-Scale mountain Landforms”, səh: 2, Earth and Planeraty Science Letters, cild 578, 15 yanvar 2022
19. John P. Rafferty, “Plate Tectonics, Volcanoes and Earthquakes”, səh: 36; Britannica Educational Publishing, New York, 2011
20. Peter Molnar, “Plate Tectonics; A Very Short Introduction”, səh: 105; Oxford University Press, New York, 2015
21. S. Mukherjee, R. Carosi, P.A. van der Beek, D.M. Robinson, ”Tectonics of the Himalaya”, səh: 43-46; The Geological Society, London, 2015
22. Jon Erickson, “Plate Tectonics: Unraveling the Mysteries of the Earth”, səh: 170; Checkmark Books, New York, 2001
23. “Sahih əl-Buxari” (3472);
24. “Sahih Muslim” (3005)
25. Bax: əz-Zəccəc, “Məani əl-Quran”, 4/195; Aləmul-Kutub, Beyrut, 1988
26. Bax: əs-Səaləbi, “əl-Kəşf val-Bəyən an Təfsir əl-Quran”, 16/31; Darut-Təfsir, Ciddə, 2015