SÜNNƏT VƏ TƏBABƏT: PEYĞƏMBƏR HƏDİSLƏRİNDƏKİ TƏBABƏTƏ DOĞRU MÜNASİBƏT NECƏ OLMALIDIR? [PDF Kitab]

Posted by Samir Firdovsioğlu 3 il əvvəl 1.7k baxış 51 dəq. oxuma
PDF formatda
oxumaq üçün klikləyin

Müsəlman cəmiyyətlərdə dinin rolu əvvəlki kimi əvəz edilməzdir; mənəviyyatımızdan başlayaraq maddiyyatımıza qədər həyatımızın ayrı-ayrı mərhələləri dinin bizə öyrətdiyi dəyərlərlə bağlıdır. Bəzən dinin həyatımızın müxtəlif sahələrindəki rolunu doğru başa düşdüyümüz kimi onu tamamilə yalnış anlamağımız da mümkündür, bəzən isə dinin nəzərdə tutmadığı bir şəkildə baxışımız dar bir çərçivəyə salırıq. Bəzi təsəvvürlərin dəyişməsinə ehtiyac olduğunu görürük. Ola bilər ki, müəyyən bir mövzüda dinin bizə tək bir nəticəni öyrətdiyinə inanaq, lakin həqiqət fərqli ola bilər; dinin həmin mövzuda neytral olduğunu düşünmək bəzən ağlımıza gəlmir, amma həqiqət bir çox halda məhz bu nəticəyə işarə edir.

Ölkəmizdə dinini yaşamağa çalışanlar arasında ”peyğəmbər tibbi” xüsusi sevgi və bağlılıq ilə qarşılanır. Bir çox tədavi növü peyğəmbərin ﷺ sünnətindən öz əslini götürdüyü üçün bunun üçün tibb elmində ayrıca bir bölüm ayırıblar və buna ”peyğəmbər tibbi” və ya ”tibb nəbəvi” deyirlər. Çox təəssüf ki, ”nəbəvi tibb” adı altında dinin özünün təqdir etmədiyi şəkildə, hətta dini təsəvvürün özünə zərər verəcək şəkildə bir təbliğat gedir. Qismən alverçilik maraqları aşırı iddialara yola açır, bəzən də səmimi fanatiklik xətalı metodlara gətirib çıxarır ki, bir çox halda bu, nəbəvi tibbi müasir təbiət elmləri işığında isbat etmək cəhdlərində özünü göstərir. Bu barədə kifayət qədər maarifləndirmə aparılmadığı üçün bəzən gizli təhlükələrlə üzləşirik. Bu  təhlükələr həm fərdlərində sağlamlığında özünü büruzə verir, daha da pisi isə odur ki, dinin özünə çox mənfi bir status qazandırır. Hər iki baxımdan bu mövzuda danışmaq, maarifləndirmə işləri aparmaq çox əhəmiyyətlidir.

Peyğəmbər tibbi – qeyd etdiyimiz kimi – çox təəssüf ki, ticarət maraqlarının hədəfinə çevilib və bu yöndə şişirdilmiş və əsassız iddialarla qarşılaşmaq mümkündür. Nəbəvi tibb sahəsində öyrədilənlərə fanatik şəkildə yanaşmadan, onu müasir tibbi ekspertiza ilə parallel şəkildə öyrənməyin doğru olduğuna inanırıq. Nəbəvi tibbin ”möcüzələrini” üzə çıxarmaq və təbliğ etmək məqsədi ilə müasir tibb elminin təhrif edilməsinin son zamanlar geniş vüsat tapmış bir hal olduğunu da etiraf etməliyik. Bütün bunlar son etibarı ilə dinin cəmiyyətdəki statusuna zərər verməyə xidmət edir. Peyğəmbərin möcüzələrinin haqq olduğuna inandığımız qədər onun gətirdiyi dinin də gərəksiz ünsürlərdən təmiz saxlanılmasına da inanırıq. Bəli, bizdə onsuz da səhiyyə sahəsi ağır vəziyyətdədir, ölkəyə gətirilən dərmanların keyfiyyəti haqqında nə qədər ağlasaq da azdır. Bizi narahat edən təkcə səriştəsizlər tərəfindən nəbəvi tibbin sui-istifadə edilməsi deyildir. Bizi narahat edən əsas səbəb bunun ”müdafiə edilə bilməyəcək dərəcədə aşırılığa” çevrilərək təbliğ edilməsidir. Bunun nəticəsində müasir tibb elmi ilə uyğunsuzluqlar dinin əleyhində bir alətə çevrilir, halbuki tibb, dinin hədəflərindən biri deyildir. Nəbəvi tibbin iddia edilən bəzi ”möcüzələri” ilə dini qəbul etmiş fərdlər eyni şəkildə bəzi iddiaların müasir tibb ilə uyğunsuzluğunu kəşf etməsi ilə dindən çıxa bilirlər; bu cür hallar müasir həyatda daha çox yayğın hal alıb.

Bütün bunları nəzərə alaraq açdığımız bu müzakirədə müsəlmanlara nəbəvi tibbə dair islam alimlərinin erkən zamanlardan bəri fərqli baxışlarını təqdim edəcəyik. İslam alimlərinin və hüquqşünaslarının əsrlər boyunca davam etmiş müzakirəsində ”nəbəvi tibb” heç də müasir müsəlmanların inandıqları fanatik bir mövqeyə sahib olmayıb. İlahiyyatçılar arasında bu mövzu işıqlandırılmalı və ictimaiyyət qarşısına çıxarıldıqda mahiyyəti doğru çatdırmalıdırlar.

Müvəffəqiyyət Allahdandır.

BİRİNCİ MÜQƏDDİMƏ

Mövzuya hər şeydən əvvəl önəmli bir müqəddimə ilə başlamaq lazımdır. Bununla peyğəmbərimizin ﷺ sözlərinin hansı məqamda dəlil və hüccət olduğunu, hansı məqamda isə belə olmadığını göstərmək nəzərdə tutulur. Bu mövzu üsul kitablarında təfsilatı ilə müzakirə olunmuş mövzulardandır, müasirliyin tələbindən ortaya çıxmış bir ixtira deyildir. Bu müzakirələrin xülasəsi budur ki, peyğəmbərimiz ﷺ dini məsələlərdə, Allahın vəhyini təbliğ etməkdə məsumdur, yəni xəta etməz. Dünyəvi işlərə gəldikdə isə burada xəta etməsi mümkündür və onun dünyəvi işlərdə dediyi sözlər sadəcə mübah qisminə daxildir və hüccət deyildir. Bunu isbat edən bəzi hədislər varid olub. Ummu Sələmə peyğəmbərin ﷺ belə dediyini rəvayət edir: “Mən sadəcə bir bəşərəm; mənə münaqişə edən tərəflər gəlir, ola bilsin ki, sizdən kimsə o birindən daha tutarlı danışır və onun doğru danışdığını güman edirəm. Buna görə də onun xeyrinə hökm verirəm. Hər kimə bir müsəlmanın haqqından kəsib vermişəmsə bilsin ki, o sadəcə cəhənnəmdən bir parçadır; istəsə götürsün, istərsə tərk etsin!”1 Bu hədisdən anlaya bilirik ki, peyğəmbərimiz zalım birinin məzlum olduğunu, məzlumun isə zalım olduğunu güman edə bilər. Bu kimi işlərdə xəta etməsi onun bəşər övladı olmasına görədir. Rafi bin Xudeyc rəvayət edir ki, “peyğəmbər ﷺ Mədinə şəhərinə gəldi və onlar xurma ağaclarını tozlandırırdılar… Dedi: “Nə edirsiz?” Dedilər: “Biz (həmişə) belə etmişik.” Dedi: “Ola bilsin ki, belə etməsəniz daha yaxşıdır.” Buna görə də (bu səfər) elə etmədilər və bu üzdən də məhsul qüsurlu oldu. Bunun xəbərini ona verdiklərində dedi: “Mən sadəcə bir bəşərəm; sizə dininizdən bir şeyi əmr etsəm götürün, amma öz rəyimdən bir şeyi sizə əmr etdiyimdə mən sadəcə bir bəşərəm.”2Eyni hadisəni Aişə və Ənəs bin Malik də rəvayət edir və onların xəbərlərində peyğəmbərimiz ﷺ səhabələrinə “siz dünya işlərinizi daha yaxşı bilirsiz”3 deyir. Həmçinin müharibə işlərində dəfələrlə səhabələrinin rəyini dinlədikdən sonra öz rəyini dəyişməsi də eyni nəticəyə dəlalət edir. Bütün bu aşkar mənalara əsaslanaraq alimlərimiz peyğəmbərin ﷺ dünyəvi işlərdə xəta edə biləcəyini təsdiqləyiblər. Rağib əl-İsfəhani (vəfatı hicri 502) deyir: “Peyğəmbərin işləri ya dini, ya da dünyəvi ola bilər… Geodeziya, yazı və riyaziyyat kimi dünyəvi elmlərə gəldikdə məlumdur ki, peyğəmbər bu işlərin çoxunda başqalarının köməyindən istifadə edirdi, hətta özü şəxsən bu işlərdə qüsurlu olduğunu aydın şəkildə ifadə edib… Beləliklə də bilmiş oluruq ki, dünyəvi mövzularda peyğəmbərin – aleyhissələm – halı ilə başqalarının halı eynidir.”4 Bir başqa islam alimi İbn Həzm (h. 384-456) deyir: “Bu, dünya işi ilə din işi arasında fərqin olduğunu göstərən, isnadı səhih olan açıq-aşkar bəyandır. (Həmçinin onu göstərir ki,) o, ﷺ din haqqında yalnız Allahdan öyrəndiklərini deyir və öz rəyinə əsasən fikir bildirdiyi başqa məsələlərdə fərqli bir rəyə qulaq asması, beləliklə də onun – aleyhissələm – o rəyi götür(üb fikrini dəyiş)məsi mümkündür. Çünki bunların hamısı onun üçün mübah, sərbəst işlərdir və biz, heç bir xeyri olmayan – az bir qismi istisna olmaqla – dünya işlərində ondan daha bəsirətliyik. O isə Allahın istədiyini və bizi həqiqi xeyirlərə götürən dini işləri bizdən daha yaxşı bilir.”5 Allah – təbərakə va təalə – deyir: “İsa aydın dəlillərlə gəldiyi zaman dedi: “Mən sizə hikmət gətirmişəm və haqqında ziddiyyətə düşdüyünüz bəzi şeyləri izah etmək üçün (gəlmişəm). Allahdan qorxun və mənə itaət edin!” (43:63) Bu ayədə İsanın bütün şeyləri yox, bəzi şeyləri izah etmək üçün gəldiyi ifadə olunur. Qazi əl-Beydavi (hicri 685) deyir: “İsa möcüzələr yolu ilə aşkar dəlillərlə və ya İncilin ayələri ilə və ya aşkar şəriət hökmləri ilə gəldikdə dedi: “Sizə İncil və ya şəriət yolu ilə hikmət gətirdim və (gəldim) ki, sizin fikir ayrılığına düşdüyünüz bəzi məsələləri sizə izah edim.” Bu, din işləri ilə bağlı olan məsələlərdir, dünya işi ilə bağlı deyildir. Çünki peyğəmbərlər dünya işlərini izah etməkdən ötrü göndərilməyiblər. Ona görə də (Muhəmməd peyğəmbər) – aleyhissələm – dedi: “Siz dünya işlərinizi məndən daha yaxşı bilirsiz.”6 Bu məlumatlar bizə əhəmiyyətli bir fərqi öyrətmiş oldu və bu fərqi hər zaman nəzərdə saxlamaq lazımdır.

İKİNCİ MÜQƏDDİMƏ

Peyğəmbərimiz ﷺ təbib, yəni həkim olubmu? Ümumiyyətlə belə bir iddia edibmi? Bu sualın cavabını öyrənmək üçün hədislərə nəzər salmağımız lazımdır. Əbu Hureyra rəvayət edir: “Peyğəmbərin ﷺ səhabələrindən biri (Uhud günü) böyründən yaralandı, o qədər qan qusmağa başladı ki, onun öləcəyi qorxusu var idi. Allahın elçisi ﷺ müalicə edən iki nəfəri gətizdirdi və onlardan soruşdu: “Cahiliyyə zamanı bu tibb elmindən nə ilə müalicə edirdiniz?” Dedilər: “Allah bizə islam dinini göndərənə qədər cahilliyədə bunu müalicə edərdik, sonra bunu tərk etdik və yalnız təvəkkül edirik.” (Peyğəmbər) dedi: “Onu müalicə edin!” Onlar dedilər: “Ey Allahın elçisi, məgər tibb elmində xeyir varmı?” Dedi: “Bəli, xəstəliyi göndərən onun dərmanını da göndərib. İstədiyi şeyin şəfasını istədiyi şeydə yaradıb.”7 İmam Malikin “əl-Muvatta” və İbn Əbi Şeybə’nin “əl-Musannəf” kitabında rəvayət etdiklərinə əsasən “Allahın elçisinin ﷺ zamanında bir nəfər yaralanmışdı və yaradan axan qan kəsilmirdi. Allahın elçisi ﷺ Bənu-ənmər tayfasından iki nəfəri gətizdirdi və soruşdu: “Tibbi hansınız güclü bilir?” Bir nəfər soruşdu: “Ey Allahın elçisi, məgər tibdə xeyir varmı?” Dedi: “Şübhəsiz ki, xəstəliyi göndərən onun dərmanını da göndərib.”8 Əgər Allahın elçisi ﷺ özü təbib olsaydı onlardan hansının tibb elmində daha güclü olduğunu soruşmazdı. O dövrün tibbindəki bəsitliyi, sadəliyi nəzərə alarsaq rahatlıqla deyə bilərik ki, tibb haqqında peyğəmbərimiz vəhy alsaydı onu səhabələri üzərində özü tətbiq edərdi və onları müalicə etmək üçün başqa həkimlərə, təbiblərə ehtiyac olmazdı. Bu hədislər bizə həmçinin onu öyrədir ki, dövrün biliklərinə və təcrübəsinə əsasən tibb elmi ilə məşğul olmaq lazımdır və din tərəfindən təqdir olunur.

Əbu Davud “əs-Sünən” kitabında Sad bin Əbi Vaqqas’dan belə dediyini rəvayət edir: “Xəstələndim və Allahın elçisi ﷺ mənim ziyarətimə gəldi. Əlini sinəmin üstünə qoydu, hətta sərinliyini ürəyimdə hiss etdim. Sonra dedi: “Sən ürəyi xəstə adamsan, Saqif qəbiləsindən əl-Haris bin Kəldə’nin yanına get, çünki o, tibb ilə məşğul olan bir adamdır…”9 əl-Haris bin Kəldə qeyri müsəlman idi, amma tibb ilə məşğul olan biri idi. Peyğəmbərimiz ﷺ sevimli səhabəsi, anasının əmisi oğlu Sad bin Əbi Vaqqası qeyri müsəlman həkimə təslim etməsinin bir hikməti olmalı idi. Əgər özü təbib olsaydı bu işi qeyri-müsəlman həkimə tapşırmazdı. Peyğəmbərimizdən “hər peşədə o işin əhlindən kömək alın!” ləfzi ilə bir hədis rəvayət olunur. Bu hədisi alimlərimiz münkər hədislərdən hesab edirlər. Bu hədisin səhih olmadığını bəyan etdikdən sonra Şeyx Abdurrahmən bin Əli əş-Şeybəni deyir: “Bu mənaya şahidlik edən Əbu Davud’un sünən kitabında Sad (bin Əbi Vaqqas)dan sabit olan hədisdir ki, orada deyir: “Bir xəstəliklə xəstələndim və Allahın elçisi ﷺ məni ziyarət etmək üçün gəldi; əlini sinəmin ortasına qoydu, hətta əlinin sərinliyini ürəyimdə hiss etdim. Mənə dedi: “Sənin ürəyin ağrıyır, ona görə də Saqif’dən olan əl-Haris bin Kəldə’nin yanına get! Çünki o, tibb ilə məşğul olan adamdır.”10 Beləliklə də İmam əs-Səxavi’nin tələbəsi Abdurrahmən əş-Şeybəni’yə görə bu hədisdə keçən təlimat elə “işi öz əhlinə tapşırmaq” mənası ilə eynidir. Xüsusilə maraqlı bir xəbəri bizə Hişəm bin Urva rəvayət edir: “Urva Aişəyə dedi: “Ey anacan, sənin fiqhi biliklərinə təəccüblənmirəm, çünki “Allahın elçisinin ﷺ zövcəsi və Əbu Bəkr’in qızıdır” deyirəm. Sənin şer və tarix barəsindəki biliklərinə də təəccüblənmirəm, çünki “Əbu Bəkrin qızıdır” deyirəm və o, insanların (bu barədə) ən çox biləni idi. Lakin sənin tibb barəsindəki biliklərinə təəccüb edirəm; bu necə olan şeydir? Hardandır bu biliklər?” (Aişə) mənim çiynimə vuraraq dedi: “Ey balaca Urva, Allahın elçisi ﷺ ömrünün sonunda çox xəstələnirdi və hər tərəfdən onun yanına nümayəndəlik gəlirdi. Ona dərmanlar izah edirdilər və mən o dərmanları hazırlayıb müalicə edirdim. Bax ordan bilirəm.”11 Burada həm Urvanın sualı, həm də Aişənin cavabı mövzumuzun tam sülbünə toxunur. Çünki əgər peyğəmbərimiz özü ﷺ təbib olsaydı və ya tibbi ilə tanınsaydı o zaman Urva üçün Aişənin tibbi biliklərinə təəccüb etməsinə səbəb qalmazdı; fiqhi peyğəmbərdən ﷺ öyrəndiyi kimi tibbi də ondan öyrəndiyini təxmin edə bilərdi. Aişə anamız da cavabında tibbi peyğəmbərdən ﷺ öyrəndiyini demir, lakin peyğəmbəri ziyarət etməyə gəlmiş ərəb nümayəndəliklərindən öyrəndiyini qeyd edir. Bütün bunlar bizə bir daha göstərir ki, Allahın elçisi ﷺ tibbi ilə tanınmayıb və səhabələri arasında belə bir şeyi iddia etməyiblər. Onu da qeyd edək ki, bu dediklərimiz heç bir şəkildə peyğəmbərin ﷺ heç bir tibbi biliyinin olmaması anlamına gəlmir. Üzərində vurğu etmək istədiyimiz, altını cızmaq istədiyimiz nöqtə budur: peyğəmbərin öz dövründə “nəbəvi tibb” olaraq bilinən ayrıca bir tibb sahəsi yox idi, peyğəmbər ﷺ özü də tibbi işlərdə öz dövründə hakim olan biliklərə əsaslanırdı. Təqdim etdiyimiz bu rəylə bağlı islam alimlərinin fikirləri ilə qarşıda tanış olmaq mümkün olacaq.

Bu gün müsəlmanların arasında bu mövzuda yayılmış bir mənalı təsəvvür tarixi müzakirənin əksidirmi? Yoxsa müsəlman alimlər bu mövzuya bir az daha açıq düşüncə ilə yanaşıblar?

Hər şeydən əvvəl nəzərə almağımız lazımdır ki, tibb haqqında təsəvvür orta əsrlərdə tamamilə fərqli idi. Onlar müasir zamanımızın imkanlarından məhrum olduqları üçün bəzi məlumatların onlardan gizli qalmasında qəribə bir tərəf yoxdur. Tibbin incəliklərini öyrənmək elmin və texnikanın inkişafı ilə mümkün olub. Lakin hər bir halda tibb haqqında ümumi və doğru bir təsəvvür var idi. Tibb elminin təbiət elmlərindən olduğunu, bədənin sağlamlığının təbii səbəblər ilə baş verdiyini gözəl anlayırdılar. Peyğəmbərimizin ﷺ tibb ilə bağlı sözlərinə gəldikdə isə o dövrün təcrübəsi işığında fərqli yanaşmalar görə bilərik. Burada maraqlı olan budur ki, erkən bir dövrdən birdən çox alternativ düşüncə tərzi mövcud olub.

Birinci rəy

Bu rəylərdən birinə görə peyğəmbərin tibb ilə bağlı sözləri adətlər çərçivəsindən kənara çıxmır. Bunu başqa dildə desək “mübah işlər” çərçivəsinə daxil edirlər. Bu rəydə olan alimlərə görə peyğəmbərin tibb ilə bağlı hədislərində əsli qayda, yəni təməl prinsip onların vəhy mənşəli olması yox, bəşər rəyi olmasıdır. Yalnız daxili və ya xarici dəlillər əsasında hansısa tibbi iddianın vəhydən qaynaqlandığını deyə bilərik. Buradan çıxan nəticə budur ki, peyğəmbərimiz ﷺ öz dövründə hasil olmuş biliklərə əsasən tibb haqqında xətalı bir rəy bildirə bilər, çünki o da bəşərdir və digər bəşər övladları kimi bu barədə doğru olmayan bir rəyə sahib ola bilər. Bu rəyi təmsil edən alimlərdən Əbu Süleyman əl-Xattabi – rahmətullahi aleyhi – hicri 388-ci ildə, miladi 998-ci ildə vəfat edib. Şafi’i üləmasının böyüklərindən olan bu alim “Əaləmul-Hədis” kitabında deyir: “Tibb haqqında ayrılıqda qaldırdığımız müzakirədə, peyğəmbərin ﷺ hədislərində tədavi, müalicə ilə bağlı keçən vəsflərin izahında dedik ki, tibb iki növdür: Nəzəri tibb və bu, yunanların tibbidir ki, insanlar onu Yer üzü ölkələrinin ən böyük meqapolislərində istifadə edirlər. (İkincisi isə) ərəblərin və hindlilərin tibbi (olan) təcrübə tibbidir. Bu barədə orada kifayət qədər izahat verdik. Əgər peyğəmbərin ﷺ dərman olaraq təsvir etdiklərinin əksəriyyəti üzərində düşünsən (görəcəksən ki,) onlar ərəblərin metoduna əsaslanır. Qaynağı vəhy olan nəbəvi elm ilə xas olanlar isə istisnadır, beləki bu, təbiblərin dərk etdiklərindən, ağıl sahiblərinin bildiklərindən ötə bir elmdir. Bu şəfaların bir hissəsi təbərrük vasitəsi ilə, onun duası ilə baş verir. Allah onu doğrudan başqa bir şey deməkdən, haqdan başqa bir şey etməkdən qoruduğu üçün bu növdən dediklərinin, etdiklərinin hamısı doğrudur və gözəldir.”12 Bu sözlərindən bir qədər sonra deyir: “Peyğəmbərin ﷺ müəyyən olaraq bir şəxsə yazdığı dərman onun duası, bərəkətləndirməsi və gözəl təsiri ilə ola bilər və bu, bütün fərdlər üçün keçərli olan ümumi hökm olmayacaq. Nəzəri tibb ilə uyğun gəlməyən hər bir şeyi bu məzmunda başa düşmək və bu mənada izah etmək vacibdir.”13 Beləliklə də bu alimin sözlərindən başa düşmüş oluruq ki, peyğəmbərin tibb ilə bağlı hədislərinin əksəriyyəti yerli tədavi biliklərinə əsaslanır, yəni öz dövründəki ərəblərin tibb sahəsində tətbiq etdikləri biliklərə dayanır, lakin bu barədə dediklərinin bir hissəsi vəhydən qaynaqlanır. Ərəblərdə və hindlilərdə təcrübə tibbi olaraq adlandırdığı bizim dilimizdə “xalq təbabəti” kimi tanınır. Bu növ tədavidən istifadə edərək peyğəmbərimizin ﷺ sağaltdığı şəxslər olub və əl-Xattabi’yə görə bu hallar bir hissəsi istifadə olunmuş dərmanın səbəbi ilə yox, peyğəmbərin duası və bərəkəti ilə baş vermişdir, ona görə də ümumi hökm kimi qəbul edilməməlidir. Hənəfi alimi Şəmsul-Əimmə əs-Səraxsi’nin də (vəfatı hicri 490/miladi 1096) bir yerdə işlətdiyi sözlərdə buna yaxın bir məna var. O, deyir: “Sonra deyirik ki, Allahın elçisi ﷺ onları bu tədavi ilə xüsusiləşdirib, çünki onların şəfasının bu tədavidə olduğunu vəhy vasitəsi ilə bilib. Belə bir şey bizim zamanımızda mümkün deyildir.”14 Biz əs-Səraxsi’nin bunu ümumən bütün tibbə aid etdiyini, yoxsa xüsusən qeyri-adi hallara aid etdiyini deyə bilmirik. Əgər bütün tibbə aid etsək deyə bilərik ki, peyğəmbərin ﷺ qeyd etdiyi tədavi metodları ümumi qayda kimi qəbul edilməməlidir, çünki əs-Səraxsi’nin qeyd etdiyi ehtimala görə bu yalnız peyğəmbərə xas ola bilər. Bu mənanı biz Əbu Abdilləh əl-Məziri’nin (vəfatı hicri 536/miladi 1141) sözlərindən də başa düşə bilirik. O, qara zirə toxumunun hər şeyə dərman olması barəsində danışarkən deyir: “Qara zirə toxumu haqqında vəsf etdiyinə gəldikdə isə, qust haqqında dediyimiz kimi bunu da sərin xəstəliklərə aid etmək lazımdır. Peyğəmbər – salləllahu aleyhi va səlləm – insanlara xitab etdiyi zamanda səhabələrinin əksəriyyətinin halından gördüklərinə əsaslanaraq (bir dərmanı) vəsf edə bilər.”15 əl-Məziri kitabında başqa yerdə hədislərdən birini tibb ilə uyğun gəlməməsi baxımından analiz edir və həmin hədisdəki tədavini əl-Xattabi’nin izah etdiyi kimi peyğəmbərin duası və bərəkəti ilə əlaqələndirir. Bu nöqtədə əl-Məziri’nin tamamilə əl-Xattabi ilə razılaşdığını deyə bilərik. İmam Şəmsuddin əz-Zəhəbi (hicri 748/miladi 1348) “Təlxis əl-Mustədrak” kitabında deyir: “Bütün insanlara aid olduğuna dair bir dəlil olmadığı müddətdə bütün bunlar onların (yəni ərəblərin) təbiətlərinə və torpaqlarına xasdır, çünki peyğəmbərin təbabəti onun şəriət buyuruqlarından fərqli olaraq (yalnız) mübah qismindəndir.”16 Bu sözlərin eynisini Muhəmməd bin Abdirrahmən əl-Alqami əl-Qahiri (vəfatı hicri 969/miladi 1561) “əl-Cami əs-Sağir” kitabına yazdığı şərhində deyir: “Peyğəmbərin ﷺ öz səhabələrinə və o torpağın əhalisinə tətbiq etdiyi təbabəti onların təbiətlərinə və torpaqlarına xasdır, yalnız bir dəlilin bunun ümumi olmasına dəlalət etməsi halı istisnadır.”17 Həm əz-Zəhəbi, həm də əl-Alqami təsdiqləyir ki, təməl prinsip peyğəmbərin ﷺ hədislərindəki təbabətin məhdud zamana və məkana xas olmasını tələb edir. Bu xaşlıq peyğəmbərin duası və bərəkəti ilə bağlı ola bilər. Yenə bu alimlərə görə hədisdə keçən hansısa tədavi növü bütün insanlar üçün ümumi ola bilər və bu, istisna hallarda dəlillərin özündən anlaşılır.

Bu rəyin daha güclü forması mövcuddur, yəni peyğəmbərin ﷺ sözlərində keçən təbabət metodlarının hamısının ərəblərə aid xalq təbabəti olduğunu deyən daha qəti bir rəy də vardır.  Bunu ən açıq şəkildə ifadə edən isə böyük alim Abdurrahmən ibn Xaldun (hicri 808/miladi 1406) sayılır. O, məşhur tarix müqəddiməsində deyir: “Səhra mədəniyyətinə aid tibb vardır ki, onu əksər hallarda bəzi şəxslər üzərində icra edilmiş qüsurlu təcrübə üzərində qurublar və bunu kəndin qoca kişiləri və qadınlarından öyrəniblər. Ola bilsin ki, onların içində bəzi şeylər doğrudur, lakin təbiət qanunu üzərində qurulmayıb və (insandakı) ünsürlərin tərkibinə müvafiq deyildir. Ərəblərdə tibbin bu növü çox geniş yayılmışdı və onlarda əl-Haris bin Kəldə və başqaları kimi həkimlər var idi. Hədislərdə nəql olunmuş tibb də bu növdəndir və vəhy ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, sadəcə olaraq ərəblərdə olan adətdən qaynaqlanır və (bu növ tibb) sünnət/müstəhəblik mənasında yox, peyğəmbərin ﷺ adəti və bəşəri davranışı kimi bildiyimiz halların bir hissəsi olaraq gəlib. Beləki o, ﷺ bizə şəriəti öyrətmək üçün göndərilib, tibb elmini və digər təcrübi elmləri öyrətməkdən ötrü göndərilməyib. Xurma ağaclarını tozlandırmaqla bağlı onun başına gələn hadisədə deyib: “Siz dünya işlərinizi daha yaxşı bilirsiz.” Səhih yolla nəql olunmuş hədislərdə sözü keçən tibb ilə bağlı hər hansı bir şeyin məşru (yəni müstəhəb və ya vacib) olmaq mənasında başa düşməmək lazımdır. Bu mənaya dəlalət edəcək heç bir şey yoxdur.”18 İbn Xaldun bu mövqedə rəylər zolağının ən açıq rəngini təmsil edir. İslam alimləri içində bu mənanı bu qədər aşkar şəkildə, qəti sözlərlə ifadə edən hansısa başqa bir alim ilə tanış deyilik. Bəlkə də ümumi olaraq Şah Vəliyyullah əd-Dihləvi əl-Hənəfi’nin (hicri 1176/miladi 1762) bununla bağlı dedikləri bir qədər yaxınlaşır. O, deyir: “Bil ki, peyğəmbərdən ﷺ rəvayət edilmiş və hədis kitablarında yazılmışlar iki qismə ayrılır: Birincisi risalənin təbliği ilə əlaqəli olan… İkincisi isə risalənin təbliği ilə əlaqəli olmayandır; bu növ barəsində peyğəmbərimiz ﷺ bu sözlərini deyib: “Mən sadəcə bir bəşərəm, əgər sizə dininizlə bağlı bir şeyi əmr etsəm götürün, öz rəyimlə bir şeyi əmr etsəm sadəcə bir bəşərəm.” … Tibb də bu qisimdəndir.”19 Bütün bu alimlərin sözündən anlaşılır ki, hədislərdə keçən təbabət ümumi olaraq vəhydən qaynaqlanmır, lakin bəşər təcrübəsinin nəticəsidir. Gördüyümüz kimi bu alimlərin bir çoxu təsdiq edir ki, peyğəmbərin ﷺ təbabət ilə bağlı dedikləri ümumi olaraq ərəblərin xalq təbabətinə aiddir.

Alimlərdən bəziləri peyğəmbər tibbinin ərəb xalq təbabəti ilə arasındakı əlaqəni bir qədər fərqli şəkildə izah ediblər. Onlara görə peyğəmbər tibbi də ərəblərin tibbi biliklərindən qaynaqlanır, lakin vəhyin rəhbətliyi altında bu növ tibbə bəzi düzəlişlər gətirilib. Üsulçu alimlərimizdən Əbu İshaq əş-Şatibi də bunu təsdiqləyir. Ərəblərdə mövcud olan elmlərdən danışır, onlardan şəriətin təsdiqlədiyi və ya ibtal ediyi növlərə toxunur. Tibb elminə gəldikdə deyir: “Bu elmlərdən biri də tibb elmidir; ərəblərdə bu elmdən bir şeylər var idi, amma əvvəlkilərdəkinə (yunanları qəsd edir) uyğun deyildi. Oxumaq, yazmaq bilməyən adi insanların təcrübələrindən götürülüb, qədimdəkilərin izlədikləri təbiət elmləri üzərində qurulmayıb. Şəriətdə də bu üslub ilə gəlib, lakin toparlayıcı və şəfa verici tərzdədir, az sözlə çox faydanı əhatə edir.  Allahu təalə deyir: “Yeyin, için və israf etməyin!” Hədislərdə də bəzi xəstəliklər barəsində dərmanlar gəlib, (ərəb təbabətində) batil olanları rədd edib. Misal üçün şərab ilə tədavi etməyi, şəriətdə caiz olmayan metodlarla ruqyə etməyi rədd edib.”20 Lakin görünür ki, əş-Şatibi şəriətdə gələn tədavi metodlarının qaynaq olaraq xalq təbabətindən gəldiyini təsdiqləsə də Quran və sünnətdə onların içindən faydalı olanlar seçilmiş, batil olanlar rədd edilmişdir. əş-Şatibi bunu hədislərdə keçən bütün tədavi yollarına aid edirmi? Bu suala onun sözlərində aydın bir cavab yoxdur.

Hər bir halda bu rəydə olan alimlərimizin sözləri üsul elmində əksəriyyət tərəfindən təsdiqlənmiş mənaya müvafiqdir. O mənanı biz birinci müqəddimədə zikr etdik, yəni peyğəmbərimiz ﷺ dünyəvi işlərdə məsum deyildir, xəta edə bilər. Lakin bu xətalar sahibinin qafil olduğunu göstərəcək şəkildə, öz zamanının tibbi biliklərinə müxalif olacaq şəkildə çox ola bilməz. əl-Qadi İyad əl-Yəhsubi (hicri 544/miladi 1149) buyurur: “Amma dünyəvi məsələlərdə peyğəmbərin ﷺ  statusuna gəldikdə isə biz bunu düşüncə, söz və fel olaraq daha əvvəlki üslubda gətirəcəyik. Düşüncəyə gəldikdə o, şəriət məsələlərindən fərqli olaraq dünya işlərində bir şeyin bir cür olduğuna inana bilər və bunun əksi ortaya çıxa bilər və ya bu işlər barəsində şəkk və gümanda ola bilər… (Səhabələr) öz rəylərini bildirdiklərində onun öz rəyindən döndüyü hallar olub. Beləliklə də diyanət elmi, diyanət etiqadının və təliminin heç bir əlaqəsi olmadığı dünya işlərində bizim dediyimiz hal (yəni xəta) onun üçün mümkündür, çünki bunların heç birində onun üçün bir nöqsan yoxdur; bu işlər sadəcə olaraq adətlə bağlı işlərdir ki, onları təcrübədən keçirənlər, onlarla maraqlananlar və onlarla məşğul olanlar bilirlər. Peyğəmbərin ﷺ qəlbi isə rübubiyyət mərifəti ilə doludur, köksü şəriət elmləri ilə doludur və ağlında ümmətinin dini və dünyəvi məsləhətləri əsas məqsəddir. Lakin bu, bəzi işlərdə olur, nadir hallarda və dünyadan yararlanmağı, onu kontrol etməyi məharətlə bacarmağı tələb edən işlərdə mümkündür. Yoxsa sahibinin xəstə və qafil olduğunu göstərəcək şəkildə çox işlərdə olması mümkün deyildir.”21 əl-Qadi İyad burada çox önəmli bir qeydə yer verir ki, peyğəmbərlərin bu cür xətalar edə bilməsini qəbul etsək də, bu xətaların onların şanını zədələyəcək, onların adlarına xələl gətirəcək şəkildə çox olmaması lazımdır. Biz bilirik ki, bu gün içimizdə ən savadlı, ən bilikli insanlar ixtisaslarından kənar mövzularda xətalara yol verirlər, hətta öz ixtisaslarında belə bu cür xətadan sığortalanmayıblar. Lakin bir insan fərqli mövzularda danışarsa və etdiyi iddiaların çoxunda xəta edərsə təbii ki, onda heç bir ciddiyyət qalmaz və öz etibarını itirər. Bu baxımdan peyğəmbərlərin də dünyəvi elmlərdə xəta etməsi mümkün olsa da, onlar insanların gözündə etibarlarını itirəcək dərəcədə xəta etməkdən qorunublar.

Bu rəyi dəstəkləyən bir çox arqument vardır. Onlardan bəziləri ilə məqalənin birinci müqəddiməsində tanış oldunuz. Burada deyilənləri ən gözəl nümayiş etdirən daha bir arqumentə yer vermək olar. Əsma bint Yezid’dən rəvayət edilən xəbərdə Allahın elçisinin belə dediyini xəbər verir: “Övladlarınızı gizlində öldürməyin, çünki “ğayl” ölümü atlıya yetişir və onu atın belindən düşürür.”22 Hədisdə keçən “ğayl” ərəblərin zərərli hesab etdikləri südün adıdır və bununla qəsd etdikləri, körpəsini əmizdirdiyi dövrdə qadınla cinsi əlaqədə olmağın südə gətirdiyi zərərlərdir; bu halda qadının südünə də “ğayl” adını verirlər. Ərəblər bu əməlin nəticəsində süd əmən uşağın zərər gördüyünə inanırdılar. Bu hədisdə ərəblərin bu inancı əks olunur; uşaq hələ körpə ikən onun zərəri görsənməyə bilər, amma yetkinləşdikdə zəiflik özünü büruzə verə bilər, hətta at üstündə oturan igidi belə atdan düşürüb öldürəcək dərəcədə fəsadı ola bilər. Ola bilər ki, düşmənlə döyüş əsnasında bu gizli zəiflik üzündən öldürülsün. Beləliklə də peyğəmbər bunu “gizli bir şəkildə öldürmək” adlandırmış olur.  Əbu Cəfər ət-Tahavi bu hədisə izah gətirərkən deyir: “Peyğəmbər bunu – doğrusunu Allah bilir – ərəblərin dediklərinə əsasən demişdi, buna görə də Allahdan nə təsdiqləyici, nə də təkzib edici bir vəhy gəlməsinə baxmayaraq (peyğəmbər) bu işdən çəkindirmişdi…”23 Lakin məlumdur ki, peyğəmbər bu əmələ daha sonra icazə verir və bunun zərərli olmadığını qeyd edir. “Daha əvvəl “ğilə’ni” qadağan etmək istəmişdim, lakin gördüm ki, bizanslılar və farslar da bunu edirlər, amma övladlarına zərər dəymir.”24 Maraqlıdır ki, bu hədisdə peyğəmbər özü qeyd edir ki, ərəblərin zərərli hesab etdiyi bu əmələ icazə verərkən vəhyə əsaslanmır, öz müşahidələrinə, yəni öz ictihadına və rəyinə əsaslanır. Daha da maraqlı olan budur ki, bunu edərkən qeyri müsəlmanların adətlərini və onların sağlamlıqlarını nəzərə alır. İbnul-Cəvzi bununla bağlı belə bir izaha yer verir: “(Farslar və bizanslılar) tibb və fəlsəfə əhli idilər, əgər bu əməlin zərər verdiyini bilsəydilər bunu etməzdilər, ərəblər isə bunu bilmirlər. Bu izahı bizə şeyximiz İbn Nəsir söylədi.”25 ət-Tahavi bir başqa kitabında mövzu haqqında danışarkən İbn Abbas’dan rəvayət edir ki, “peyğəmbər “iğtiyalı” qadağan edərdi. Sonra dedi: “Əgər kiməsə zərər versəydi (hamıdan qabaq) farslara və bizanslılara zərər verərdi.” Ərəb dilində ğilə və ya iğtiyəl ərəblərin zərərli hesab etdikləri və yuxarıda izah etdiyimiz əməlin adlarıdır. ət-Tahavi daha sonra deyir: “Peyğəmbər bu səbəblə zərərin olmasından qorxduğu üçün qadağan etmişdi, sonra bunun zərər vermədiyindən əmin olduqdan sonra buna icazə verdi. Bu isə ona dəlalət edir ki, bunu qadağan edərkən vəhyə əsaslanaraq qadağan etməmişdi, nə də ki, haram dərəcəsində qadağan etməmişdi, lakin sadəcə olaraq onun qəlbində bununla bağlı bir narahatçılıq var idi, ona görə ümmətinə ürək yandırdığı üçün bunu qadağan etmişdi. Bunun bir bənzəri xurma ağaclarını tozlandırmağı tərk etmək göstərişində idi…”26 Onu da diqqət etmək lazımdır ki, bu hədis də insan sağlamlığına, yəni təbabətə aiddir. Peyğəmbər tibbinin ümumilikdə təcrübələrə və müşahidələrə əsaslandığını deyənlər üçün bu hədisdə güclü arqument yer alır və ət-Tahavi’ni də bu cür düşünən alimlər sırasına daxil etmək olar.

İkinci rəy

Buradakı ikinci rəy əksər alimlərin rəyidir. Bu rəyə görə peyğəmbərin ﷺ sözlərində keçən təbabət və tədavi vəhy mənşəlidir, ona görə də xəta olması möhtəməl deyildir. Alləmə Bədruddin əz-Zərkəşi bu məsələni üsulul-fiqh kitabında qaldırır və deyir: “Peyğəmbərin – aleyhissələm – təbabəti ümumilik ifadə edirmi? Bura qədər dediyimiz şəriət əhkamı haqqında idi, öz səhabələrinə, yaşadığı torpağın əhalisinə tətbiq etdiyi təbabətə gəldikdə isə əl-Hafiz Şəmsuddin əz-Zəhəbi “Muxtəsar əl-Mustədrak” kitabında deyir…” və daha sonra əz-Zəhəbinin yuxarıda təqdim etdiyimiz sözlərini gətirir və sonra deyir: “Onun dediyi mübahisə götürən bir iddiadır, alimlərimizin, xüsusilə də “nəbəvi tibb” mövzusunda kitab yazmış alimlərimizin yazdıqlarının zahirindən (peyğəmbərin) digər əmrlər(i) kimi ümumilik anlaşılır. Ona görə də “qızdırmanı su ilə sərinləşdirin” hədisinin cavabında əziyyətə qatlanıblar, halbuki qızdırma növlərinin çoxunda tibb bunu icazəli görmür və (bu səbəbdən alimlər) bu hədisi qızdırma növlərindən buna uyğun gələn növlərinə aid ediblər. Onun (yəni əz-Zəhəbi’nin) təbabət mübah qismindəndir sözü doğru deyildir.”27 Bəli, xeyli sayda alim nəbəvi tibb haqqında ayrıca kitab yazıblar. Abdulməlik bin Həbib (h. 238/m. 853), Əbul-Qasim bin Həbib ən-Neysəburi (h. 245/m. 860), İbnus-Sunni (h. 363/m. 973), Əbu Nueym əl-Əsbəhəni (h. 430/m. 1038), Əbul-Abbas əl-Mustəğfiri (h. 432/m. 1041), əl-Xatib əl-Bağdadi (h. 463/m. 1072), Əbu Abdilləh əl-Humeydi (h. 488/m. 1090), Abdulxaliq əl-İşbili (h. 518/m. 1188), Ziyauddin əl-Məqdisi (h. 643/m. 1245), Şəmsuddin Əbu Abdilləh əl-Bə’li (h. 709/m. 1309), Muhəmməd bin Yusuf əs-Sənusi (h. 890/m. 1490)  və başqaları “ət-Tibb ən-Nəbəvi” adında kitablar yazıblar. Alləmə Bədruddin İbn Cəməah (h. 733/m. 1333) bu mövzuda yazdığı kitabına “Təzkira fit-Tibb ən-Nəbəvi” adını verib. Əbul-Həsən İbn Tarxan əl-Həməvi (h. 720/m. 1320) isə öz kitabına “əl-Əhkəm ən-Nəbəviyyə fis-Sinaatit-Tibbiyyə” adını verib. Dövrünün həkimlərindən sayılan Muvaffəquddin Abdullətif əl-Bağdadi (h. 629/m. 1231) tibb ilə bağlı qırx hədis toplamış və onları “əl-Ərbaun fit-Tibb ən-Nəbəvi” kitabında şərh edib. Mehdi bin Əli əs-Sabiri (h. 815/m. 1412), İbn Əbi Bəkr əl-Əzraq (h. 890/m. 1485), Muhəmməd əs-Səxavi (h. 902/m. 1496), Cələluddin əs-Suyuti (h. 911/m. 1505), Şəmsuddin İbn Tulun (h. 953/m. 1546) və daha bir çox alim nəbəvi tibb haqqında müstəqil əsərlər yazıblar. İbnul-Qayyim’in bu gün ”ət-Tibb ən-Nəbəvi” adı altında çap edilmiş kitabı müstəqil bir əsər deyildir, lakin onun ”Zədul-Məad” kitabından ayrılaraq çap edilmiş bir kitabdır. İmam Şəmsuddin əz-Zəhəbi’yə aid edilən ”ət-Tibb ən-Nəbəvi” adında kitab çap olunub və fərqli təhqiqlərlə nəşr edilib, amma bu kitabın əz-Zəhəbi’yə nisbəti bir çox tədqiqatçı tərəfindən sual altına qoyulub və yuxarıdakı nəqldə keçən sözlər də bunun əz-Zəhəbi’yə nisbətinin doğru olmadığını göstərir.  

Bu kitabların yazılma məqsədi “nəbəvi tibbin” olduğunu göstərməkdir və bu tibbin effektivliyini nümayiş etdirməkdir. Beləliklə də bu rəydə olan alimlərimizə görə “nəbəvi tibbin” mənşəyi vəhydir. İbnul-Qayyim bu rəydəki baxış acısını belə ifadə edir: “Onun ﷺ tibbi təbiblərin tibbi kimi deyildir; çünki peyğəmbərin ﷺ tibbi yəqindir, qətidir və ilahidir. Vəhydən, peyğəmbərlik çırağından və əqlin kamilliyindən qaynaqlanır. Başqalarının tibbi isə əksər hissəsi təxmin, güman və təcrübədir.”28 Şeyx Əbu Muhəmməd İbn Əbi Cəmrə (h. 699/m. 1296) qara zirə toxumunun bütün xəstəliklərə dərman olması barəsində danışarkən deyir: “Alimlər bu hədis barəsində danışıblar, onun ümumiliyini xüsusiləşdiriblər və bunu tibb və təcrübə əhlinin sözləri ilə izah etməyə çalışıblar. Bu cür edənlərin xətası aşkardır, çünki biz, təməlini – əksər hallarda – güclü ehtimalın təşkil etdiyi təcrübə əsasında danışan həkimlərin sözlərini təsdiqləyiriksə o zaman öz nəfsindən danışmayanın sözünü təsdiq etmək o həkimlərin sözünü təsdiq etməkdən daha doğrudur.”29 İbn Əbi Cəmrə’nin də bu sözündən anlaşılır ki, hədislərdə gəlmiş tibbin qaynağı vəhydir, bəşər təcrübəsi ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Muhəmməd Abdulhəyy əl-Kəttəni (vəfatı hicri 1382/miladi 1962) “ət-Təratib əl-İdəriyyə” kitabında İbn Xaldun’un sözlərini tənqid edir və deyir: “Alləmə Şeyx Abdulhədi əl-Əbyəri əl-Misri “Suud əl-Mətali” kitabında (2/155) onun bu sözlərinin ardınca necə də doğru deyib: “Bu xətaya heç nəzər salmağa dəyməz…”30 Abdulhədi əl-Əbyəri miladi 1888-ci ildə vəfat etmiş əzharlı alimlərdəndir. Bu ikinci rəydə olan alimlərin sözlərini yazmaqla səhifələri doldurmaq istəmirik. Onsuz da bu qədəri ilə bu rəydə olan alimlərin baxış acısını anlamaq olur.

Burada daha bir maraqlı yanaşma vardır və bu yanaşma əslində iki rəyin ortasında özünə aid bir yer tutmalı idi. Bu rəy sahiblərinə görə peyğəmbərin tibbi doğrudur və effektivdir, dediklərinin heç birində xəta yoxdur. Lakin bu tibbin təsirinin hər bir halda təbii yollarla olması şərt deyildir, əksinə bir çox halda bu, sadəcə olaraq möcüzə misalıdır. İxtisasca həkim olmuş və ənənəvi tibb elmi ilə məşğul olmuş alimlərdən Davud bin Əli əl-Antaki bu fikirdədir. O, deyir: “Bil ki, onun tədavi üçün istifadə etdiyi şeyin təbiət etibarı ilə həmin xəstəliyə fayda verməsi şərt deyildir, əksinə bəzən istifadə edilməsi əqlimizə görə mümkünsüz göründüyü şeylərlə də müalicə edə bilər. Kim (hədislərdə) bu növ bir şeylə rastlaşarsa bilsin ki, bu, möcüzə olaraq baş verib…”31 Əslində əl-Antaki burada qəbul edir ki, nəbəvi tibb ilə bağlı bəzi hədislərdə gəlmiş müalicə metodları əqlən imkansızdır və özü də bir həkim olaraq “nəbəvi tibb” sahəsindəki bəzi məsləhətlərin təcrübədə özünü doğrultmadığını dərk etdiyi üçün belə bir izaha ehtiyac görmüşdür. Yoxsa belə bir şərhə və izaha heç bir ehtiyac qalmazdı.

RƏYLƏRİN MÜZAKİRƏSİ

Bu rəyləri müasir tibb elmi işığında dəyərləndirməyimiz zəruridir. Əlbəttə ki, bu mövzu bir hissədən şəriətin əhatə dairəsinə daxil olur, ona görə də bəzi üsulul-fiqh kitablarında buna yer verilib. Amma işin əslində, mahiyyətində tibb elmi durursa bu mövzusunun müzakirəsində tibb elminə əsaslanmağımız labüddür. Tibb elminin dini yox, dünyəvi elmlərə daxil olduğunu iddia edən bir alim tanımıram. İbn Əbil-İzz əl-Hənəfi deyir: “Elm peyğəmbərdən başqasından da ola bilər, lakin bu, tibb, hesab, kənd təsərrüfatı kimi dünyəvi elmlərdə mümkündür.”32 Yəni tibb elmi dünyəvi elmlərdən biridir. Müasir araşdırmacılardan bəziləri bunun əksini sübut etmək üçün İzzuddin bin Abdissələm’dən “tibb şəriət kimidir; sağlamlıq məsləhətlərini cəlb etmək, xəstəliklərin fəsadını dəf etmək üçün icad edilib…”33 sözlərini nəql edir. Həqiqət budur ki, bu sözlərdə belə bir fikri dəstəkləmək üçün heç bir dəlil yoxdur, çünki alimin qəsdi hər iki elmin məqsədinin eyni olduğuna diqqət çəkməkdir. Bununla tibb elminin şəriət elmlərindən olduğunu qəsd etmir. Hətta İzzuddin bin Abdissələm bunu açıq şəkildə söyləmiş olsa belə bu, həqiqəti dəyişdirməz. Tibb elmi dünyəvi elmlərdəndir və təbiət elmlərinə daxildir.

O zaman belə bir sual üzərində düşünməyimiz lazımdır. Əgər üsul alimlərimiz peyğəmbərimizin ﷺ bəşəri elmlərdə xəta edə biləcəyini təsdiqləyirsə o zaman tibb elmi barədə dediklərinin hamısının vəhydən qaynaqlandığını necə iddia etmək olar? Hətta ayrı-ayrı hədislərin tərkibində bu mənaya dəlalət edəcək bir şeylər tapmaq mümkün olsa da bunu bütün tibbə şamil etmək üçün ümumi bir dəlil qarşıya qoyulmur. İkinci rəyin sahibləri bu ümumiləşdirmə üçün Əbu Said əl-Xudri’nin hədisini dəlil göstərirlər. Əbu Said deyir: “Bir kişi peyğəmbərin ﷺ yanına gəldi və dedi: “Qardaşımın qarnı gedir.” Dedi: “Ona bal içizdir.” İçizdirdi və dedi: “Mən içizdirdim və qarnı daha çox getməyə başladı.” (Peyğəmbər) dedi: “Allah doğru söyləyib, qardaşının qarnı isə yalan deyib.”34 Bu rəy sahiblərinə görə peyğəmbərimiz ﷺ bal ilə tədavini Allaha nisbət edir, ona görə də peyğəmbərin tibbi mütləq vəhydən qaynaqlanmalıdır. Bu hədisi bu mənada dəlil göstərmək bəzi alimlərimiz tərəfindən tənqid olunub. Onlara görə hətta bu məqamda peyğəmbərin ﷺ təklif etdiyi tədavi vasitəsi Allahdan olsa da bütün digər halları bunu aid etmək üçün kifayət etmir. Çünki birinci rəyin sahibləri peyğəmbərin hədislərindəki təbabətin bir hissəsinin vəhydən qaynaqlana biləcəyini inkar etmirlər.

İkinci rəy sahiblərinin sözlərində diqqətimizi çəkən bir başqa xüsusiyyət budur ki, onlar təcrübə ilə əldə edilmiş tibbi biliklərin qəti olmadığını deyirlər. Ona görə də bu cür biliklər ilə hədislər arasında ziddiyyət gördüklərində ona əsaslanaraq hədislərin mənasını təvil etməyi doğru hesab etmirlər. Bu iddia qismən doğrudur, yəni tibb elmlərinin bir hissəsi ehtimal üzərində durur, lakin bu, bütün tibb elminə aid edilə bilməz. Keçmişin təcrübələri statistik xarakter daşıyırdısa bu gün laboratoriya təcrübələri əksər hallarda dəqiq nəticələr hasil edir. Mikroorqanizmlərin necə xəstəliyə səbəb olduğunu və buna qarşı necə mübarizə aparmağı öyrədən tibb elmlərinin çoxu dəqiqdir. İbn Əbi Cəmrə və İbnul-Qayyim kimi alimlərin sözlərini onların öz dövrlərindəki tibb elmləri işığında qəbul etməliyik. O sözləri bizim günümüzdəki tibb elminə tətbiq etmək böyük bir xəta olardı.

Bu gün müasir elmi nəticələrin işığında bəzi fikirləri daha dəqiq dəyərləndirə bilirik. Hər hansı bir alim peyğəmbərin ﷺ sözünü təzim etmək üçün onu ən gözəl mənada izah etməyə çalışsa da bu izahlar heç də hər zaman müsbət bir nəticəyə gətirib çıxarmır. Misal üçün Alləmə İbnul-Qayyim’in nəbəvi tibb haqqında bu dəyərləndirməsinə nəzər salaq. “Nəbəvi tibdən istifadə etməklərinə baxmayaraq çox sayda xəstənin sağalmadığını göstərib (nəbəvi tibbi) inkar etmək olmaz, çünki nəbəvi tibbin fayda verdiyi şəxslər, onun şəfa olduğuna etiqad edən kəslərdir. Kamil şəkildə qəbul etmək isə iman və tabeçilik ilə olur. Qəlblərdəki xəstəliyin şəfası olan bu Quran tam şəkildə qəbul olunmazsa qəlbdəki xəstəliklərə ondan şəfa hasil olmaz, əksinə münafiqlərin xəstəliklərini daha da artırar. Bədənlərin tibbi bu məqama çata bilməz, ona görə də Quranın şəfası pak ruhlara və diri qəlblərə münasib olduğu kimi nəbəvi tibb də yalnız pak bədənlərə münasibdir. İnsanların nəbəvi tibbdən üz çevirməkləri onların Quranın şəfasından üz çevirməkləri kimidir. Bu, dərmanın özündəki qüsura görə deyildir, lakin (xəstənin) təbiətinin natəmiz, yerin fasid olmasına görədir və dərmanı qəbul etməməsinə görədir.”35 Bu sözün xülasəsi budur ki, nəbəvi tibb yalnız onun şəfa olduğuna inananlara fayda verir, onun şəfa olduğuna inanmayanlara isə fayda verməz. İbn Həcər əl-Asqaləni də bunun eynisini deyir: “Sünnətdə varid olan hər bir şeyi sidq ilə istifadə etdikdə ondan istifadə edənə faydası olur və Allah onun niyyətinə görə ondan zərəri dəf edir. Əksi olduqda isə nəticə əksinə olur.”36 Alimlərin sözündə nəbəvi tibbin faydasını iman və etiqad ilə məhdudlaşdırmaq ola bilsin ki, o dövr üçün pak və gözəl görünsə də bizim bu zamanımızda tamamilə qəbul edilməz bir izaha çevrilib. Çünki bu deyilənlər doğru olsaydı nəbəvi tibbin həqiqi tibb olmadığını, sadəcə psixoloji təsirdən ibarət olduğunu söyləməliyik. Buna elmi dildə plasebo (placebo) effekti deyirlər. Bir dərman hətta saxta olsa belə onun şəfa verəcəyinə inandıqda imanın gücü ilə bədənin xəstəliyə müqaviməti artır. Bu effekti bəziləri dopamin maddəsinin bədəndə çoxalması ilə əlaqələndirirlər. Əgər biz hədislərdə gələn təbabətin və tədavinin İbnul-Qayyim kimi tamamilə vəhydən qaynaqlandığını qəbul etsək və ondan sonra bu tədavinin təsirini İbnul-Qayyimin izah etdiyi kimi imanın gücü ilə əlaqələndirsək çox qəribə bir nəticə ortaya çıxacaq. Belə çıxacaq ki, vəhyin insanlara öyrətdiyi tibb sadəcə psixoloji təsirdən başqa bir şey deyildir, sadəcə imanın gücü ilə çalışan plasebo dərmanıdır. Bu iki rəyi bir arada birləşdirmək doğru deyildir. Əgər bu hədislərdəki təbabətin vəhydən götürüldüyünü desək o zaman o dərmanların həqiqi kliniki fiziki effektlərinin olduğunu deməliyik, inananlara təsir etdiyi kimi inanmayanlara da təsir edəcəyini söyləməliyik. Çünki həqiqi dərmanın təsiri xəstənin inancından asılı deyildir, Allahın onda yerləşdirdiyi tibbi qüvvədən asılıdır. Belə bir izahın ikinci problemli tərəfi budur ki, əgər peyğəmbər bal qəbul etməyi məsləhət görübsə, xəstə isə iman etdiyi üçün onun xeyrini görübsə o zaman burada sağaldan faktor bal yox, imandır. Bu halda o tədavi metodunu xüsusiləşdirməyin mənası yoxdur, o balı süd ilə əvəz etmək bir şey dəyişdirməməlidir. Əslində İbnul-Qayyim’in, İbn Həcərin verdiyi izahat İbn Xaldunun dediyini rədd eləmir, çünki İbn Xaldun da eyni şeyi deyir. Aradakı fərq budur ki, İbn Xalduna görə peyğəmbərin tədavi metodu xalq təbabətindən götürülüb, amma bu tibbin səhabələrə fayda verməsi onun vəhydən qaynaqlanmasına görə olmayıb, səhabələrdəki imanın gücü ilə olub. İbn Xaldun’dan yuxarıda nəql etdiyimiz sözlərin sonunda o, deyir: “Ola bilsin ki, təbərrük və iman etiqadındakı sidq yolu ilə işlədilməsi istisnadır, bu zaman çox böyük faydası ola bilər. Bu, orqanizm tibbi ilə bağlı deyildir, bu sadəcə olaraq iman kəliməsinin təsirindəndir, necəki bu, qarın xəstəsinin bal ilə tədavi edilməsində baş vermişdi.”37 Şübhəsiz ki, İbn Xaldunun izahı yuxarıdakı ziddiyyətə düşmür, əksinə tamamilə tutarlı bir izahdır. Bu tibbi vəhydən görüb onu plasebo təsiri ilə izah etmək isə açıq bir ziddiyyətdir.Öyrənmiş oluruq ki, tarixən alimlərimiz arasında bu mövzuda iki fərqli yanaşma olub. Birinci rəydə olan alimlər də əl-Xattabi, əl-Məziri, əz-Zəhəbi, İbn Xaldun, əd-Dihləvi kimi çox böyük və görkəmli alimlərdir. Müasir tariximizdə əksər din alimləri ikinci rəyi mənimsəyiblər. Hətta bəziləri bu məsələni qətiyyətlə bilinən mövzulara daxil ediblər, fərqli rəylərə dözümsüz yanaşıblar. Muhəmməd Əbu Şəhbə deyir: “… iddia edirlər ki, peyğəmbər tibbi dünyəvi işlərdəndir ki, həm doğru, həm də xəta ola bilər. Bu iddia batildir…”38 Əbu Şəhbə və onun kimi bəzi müasirlər ilahiyyatçıların nümayiş etdirdikləri bu cür qəti dirənişin özü xətalıdır. Müasir alimlərdən bəziləri birinci rəyi daha doğru hesab edirlər. Şeyx Muhəmməd Süleyman əl-Əşqar bu barədə danışan, bunu müzakirə edən və birinci rəyi doğru hesab edən alimlərdəndir.

HƏDİSLƏRİ ANLAMAQ

Bütün bu yazdıqlarımızın işığında təbabət hədislərini anlamağımız üçün alimlərimizin sözlərində bəzi alternativlərin olduğunu qeyd etməliyik. Bu alternativlər bizə peyğəmbərin tibb ilə bağlı sünnətini ən doğru şəkildə anlamağımıza kömək edir. Bəzən bir hədisi birdən çox alternativ ilə başa düşmək mümkündür, lakin bu mövzudakı hədislərin hamısına eyni şəkildə yanaşmaq doğru deyildir. Biz bu alternativləri aşağıdakı tərtib ilə sıralayırıq.

·         Müasir tibbi imkanlar işığında hədisdəki təbabətin və tədavinin doğru olduğu sübut olunarsa hədis zahirinə görə götürülür və təvil edilmir, olduğu kimi qəbul olunur.

·         Müasir imkanlara görə hədisdə keçən tədavi doğru olmasa da peyğəmbərin ﷺ əsrindəki imkanlara görə doğru olması mümkündür. Bəzi tədavi metodları köhnəlmiş ola bilər, misal üçün bu gün müalicə etmək mümkün olduğu halda heç kim çürümək riski qarşısında qalmış bir əzanı kəsmir, lakin müalicə imkanı olmayan bir zaman üçün ən doğru tibbi tədbir əzanı kəsmək olacaq. Əgər hədislərdə keçən tədavini bu mənada başa düşmək mümkündürsə elə də etmək lazımdır. Bu halda da hədisi təvil etməyə ehtiyac yoxdur, zahirinə görə qəbul edilməlidir.

·         Ola bilər ki, peyğəmbərimiz ﷺ müəyyən bir halda müəyyən bir şəxsi hansısa vasitəyə yönləndirib və həmin adam vasitənin səbəbi ilə yox, peyğəmbərin duası və bərəkəti ilə sağalıb. Bu kimi hallar təbabət və tədavi halları sayılmamalıdır və hər kəs üçün keçərli olan ümumi bir hal kimi götürülməməlidir.

·         İlk iki alternativin heç biri mümkün deyilsə, dəqiq tibbi elmlər ilə uyğunsuzluq varsa, lakin hədisi başqa mənalarda başa düşmək mümkündürsə o zaman o mənalara təvil etmək vacibdir. Peyğəmbər kəlamında bu şəkildə məcazi mənada deyilmiş həqiqətlər az deyildir.

·         Hədis əgər onu başqa mənaya təvil etməyə imkan verməyən ləfzlərlə varid olubsa və ilk iki alternativlə izah etmək də mümkün deyilsə, o zaman qarşımızda iki və ya üç yol vardır. Birinci rəydəki alimlərin rəyini götürsək o zaman peyğəmbərin ﷺ burada xəta etdiyini deyə bilərik. İkinci rəydəki alimlərin rəyini götürsək onda ya hədisin səhih olmadığını deməliyik, ya da əl-Antaki’nin buyurduğu kimi hədisdə keçən müalicənin və şəfa yolunun sadəcə bir möcüzə olduğunu, başqaları tərəfindən tətbiq edilə bilməyəcəyini deməliyik.

·         Əgər hədisdə keçən tədavi metodu və ya tibbi iddia müasir tibbi imkanlar tərəfindən nə təsdiqlənərsə, nə də inkar olunarsa o zaman hədis zahiri üzərində qalmalıdır, onu təvil etməyə ehtiyac yoxdur. Çünki ola bilsin ki, hədisdəki tibbi sirri gələcək nəsillər tapacaqlar. Bu, əksər alimlərimizin məzhəbinə görədir. Birinci rəyin sahiblərinə görə burada hər hansı bir sirr axtarmağa ehtiyac yoxdur, bunu sadəcə olaraq peyğəmbərimizin ﷺ öz dövründəki xalq təbabətindən istifadəsi kimi başa düşməyimiz lazımdır.

Burada önəmli bir məqama toxunmağımız lazımdır. Hədislərdəki təbabətin doğru olmadığını, xəta olduğunu söyləməyimiz üçün sadəcə bəzi həkimlərin sözlərindən çıxış etməyimiz düzgün deyildir. Hədisin zahirindən anlaşılan tədavinin xətalı olduğunu yalnız qəti elmi sübutlar əsasında söyləmək mümkündür. Bizim bu dediyimiz əlbəttə ki, islam alimlərinin sözləridir. əl-Məziri “əl-Mulim” kitabında deyir: “Biz peyğəmbərin ﷺ sözünə həkimlərin təsdiq etməsi ilə sahib çıxmırıq, əgər onlar peyğəmbəri təkzib etsələr biz onları təkzib edərik, onları təkfir edərik, onu isə ﷺ təsdiq edərik. Həkimlər öz dediklərinin doğru olduğunu müşahidə ilə bizə göstərsələr o zaman biz onun ﷺ sözünü təvil etməyə, onu doğru mənada yozmağa ehtiyac duyacağıq, çünki qəti dəlillər onun yalan danışmadığını isbat edib.”39  Bu sözləri ilə əl-Məziri bizim üçün bir düstur hazırlayıb. Sanki hər hansı bir hədisin zahirinin tibb baxımından doğru olmadığının müşahidələr yolu ilə isbat oluna biləcəyini nəzərə alıb. Ona görə də bu sözlərinin həmən ardından deyir: “Həkimlər öz sözlərini müşahidə ilə dəstəkləsələr ehtiyac yaranar deyə… biz bu və bundan sonrakı cavabı hazırlıq kimi yazdıq.” Allah alimlərimizə rəhmət etsin, həqiqətən də bizə böyük bir sərvət tərk ediblər. əl-Məziri’nin bu sözlərini Əbul-Abbas əl-Qurtubi “əl-Mufhim” kitabında, Əbu Abdilləh əl-Qurtubi öz təfsirində, İbnul-Muləqqin “ət-Təvdih” kitabında qeyd edirlər və təsdiqləyirlər.

Dipnotlar

  1. ”Sahih əl-Buxari”, (2458)
  2. ”Sahih Muslim”, (2362)
  3. ”Sahih Muslim”, (2363)
  4. “Təfsirur-Rağibil-Əsfəhani”, 3/952-955; Tanta Universiteti, Tanta, 1999
  5. “əl-İhkəm fi Usulil-Əhkəm”, 5/138-139;
  6. Beydavi, “Ənvarut-Tənzil va Əsrarut-Təvil”, 5/95; Dar İhyəit-Turasil-Arabi, Beyrut, 1997
  7. Əbu Nueym, “ət-Tibb ən-Nəbəvi”, (32)
  8. İbn Əbi Şeybə, “əl-Musannəf”, 5/31; Əbu Musab əz-Zuhri, “əl-Muvatta”, (1983);
  9. “Sunən Əbi Davud”, (3875);
  10. “Təmyizut-Tayyibi minəl-Xabis”, səh: 21-22; Darul-Kitəbil-Arabi, Beyrut, 1985
  11. “Müsnəd Əhməd”, 40/441; “Hilyətul-Əvliya”, 2/50;
  12. “Əaləmul-Hədis fi Şərh Sahih əl-Buxari”, 3/2107-2108; Ummul-Qura Universiteti, Məkkə, 1988;
  13. 3/2111
  14. “əl-Məbsut”, 1/54;
  15. “əl-Mulim bi Fəvaid Muslim”, 3/172; Beytul-Hikmə, Tunis, 1991
  16. əz-Zərkəşi, “əl-Bəhr əl-Muhit fi Usulil-Fiqh”, 4/261;
  17. əl-Azizi, “əs-Sirac əl-Munir Şərh əl-Cami əs-Sağir”, 3/242;
  18. “Tərix İbn Xaldun”, 1/651; Darul-Fikr, Beyrut, 2001;
  19. “Huccətullahi əl-Bəliğa”, 1/224; Darul-Cil, Beyrut, 2005;
  20. “əl-Muvafəqat”, 2/120-121; Dar İbn Affən, Qahirə, 1997;
  21. “əş-Şifə bi Tərif əl-Mustafa”, 2/416-418; Darul-Fikr, Beyrut, 1988;
  22. “Musnəd Əhməd”, 45/543, Muəssəsətur-Risələ
  23. “Şərh Muşkil əl-Əsər”, 9/284
  24. “Sahih Muslim”, 1442
  25. “Kəşful-Muşkil min Hədis əs-Sahiheyn”, 4/488;
  26.  “Şərh Məani əl-Əsər”, 3/47
  27. “əl-Bəhr əl-Muhit fi Usulil-Fiqh”, 4/261-262;
  28. “Zədul-Məad fi Hədyi Xayril-İbəd”, 4/33;
  29. “Fəthul-Bəri”, 10/145;
  30. “ət-Təratib əl-İdəriyyə; Nizəm əl-Hukumə ən-Nəbəviyyə”, 2/231;
  31. ”Təzkiratu Davud əl-Antaki əl-Musəmmə Təzkiratu Ulil-Əlbəb val-Cami lil-Acəbil-Ucəb”, səh: 337; Darul-Kutubil-İlmiyyə, 2016
  32. “Şərh ət-Tahaviyyə”, 1/230;
  33. “Qavaidul-Əhkəm fi Məsalih əl-Ənəm”, 1/6;
  34. “Sahih əl-Buxari”, (5716)
  35. “Zədul-Məad”, 4/33;
  36. “Fəthul-Bəri”, 10/165;
  37. “Tərix İbn Xaldun”, 1/651
  38. “Difəun anis-Sunnə”, səh: 343
  39. “əl-Mulim bi Fəvaid Muslim”, 3/170;