Quran və Şeksprin əsərləri | Quran təkrarolunmazdırmı?

Posted by Elnar Bulud 2 il əvvəl 407 baxış 15 dəq. oxuma

İslamdan əvvəl ərəblər qeyri-ərəbləri  əcəm adlandırırdılar. Bu söz hərfi mənada səssiz və ya dilsiz mənalarına gəlir. Bu sözlə onlar fikirlərini eyni aydınlıq və bəlağətlə ifadə edə bilmədikləri üçün başqalarının özləri ilə eyni dərəcədə canlı olmadığını və ya əskik olduğunu ifadə edirdilər. 

Dilə qarşı belə bir sevgi 7-ci əsrdə zirvəyə qalxmışdı1 və bu dövrdə ərəblər dilçiliyə demək olar ki, həyatın özü qədər dəyər verirdilər.2 11-ci əsr şairi İbn Rəşiq (vəfatı h. 463-cü il) ərəblər üçün dilin nə dərəcədə əhəmiyyətə malik olduğunu göstərmək üçün belə deyir:

“Nə vaxt ərəb qəbilələrindən şair çıxsa, başqa tayfalar ora gələrək onları təbrik edər, ziyafətlər hazırlanar, qadınlar toylarda olduğu kimi yeməklər bişirər, qoca və cavan kişilər bu xoş xəbərə sevinərdilər. Çünki bu, o qəbilənin şərəfi üçün bir qalxan, nəsillərinin müdafiəsi və zəfərlərinin nişanəsi hesab olunurdu. Ərəblər bir-birini ancaq uşaq dünyaya gələndə və aralarında şair yetişəndə təbrik edirdilər.”3

Belə şənliklər gözlənilən idi, çünki “ərəb poeziyası olduqca mürəkkəb bir fenomendir. Söz ehtiyatı, qrammatik özünəməxsusluqlar və sərt normalar nəsildən-nəslə ötürülürdü və yalnız ən istedadlı şagirdlər dili tam mənimsəyirdilər. İnsan şair adına iddia qaldırmazdan əvvəl illərlə, bəzən hətta onillərlə ustad şairlərin yanında bu işin sirlərini öyrənməli idi”.4

Quranın nazil olduğu cəmiyyət bu xüsusiyyətə malik idi. Belə bir cəmiyyətdə, həm də bir neçə dəfə “bacarırsınızsa, oxşar bir şey gətirin” deyə iddia etmək çox böyük məna ifadə edirdi. 

İnkarçı ərəb ustad şairlər ən qısa surəsi cəmi on sözdən ibarət olduğu halda (108:1-3), sadəcə olaraq “oxşar” ədəbi xüsusiyyətlərə malik bir surə hazırlamaq meydan oxumasında necə çətinlik çəkdiklərini, necə məğlub olduqlarını izah belə edə bilmədilər. Vəziyyəti qəlizləşdirən həm də bu iddia ilə çıxış edən şəxsin oradakı hər kəsin də təsdiqlədiyi kimi ümmi olması, yəni oxuma-yazma bilməməsi faktı idi. Bu, tam bir müəmma idi, vəziyyət inkarçıları onun sadəcə sehrbaz olması ittihamı ilə kifayətlənməyə məcbur etmişdi (74:24), əslində isə bu, vəhyin fövqəltəbii bir şey olmasının etirafı idi. Təkcə Ləbid ibn Rabiə kimi ən böyük şairlərinin5 Quranın bəlağətindən təsirlənib İslamı qəbul etməsi və poeziyadan əl çəkməsi deyil6, həm də bu səviyyədə açıq-aşkar meydan oxumanın cavabsız qalması səbəbindən Qurana ədəbi cəhətdən qarşı gəlmək qeyri-mümkün idi.

Bəzi orientalistlər iddia edirlər ki, Quranın ədəbi cəhətdən şah əsər olması onun ilahi olması demək deyil. Onların iddiası bundan ibarətdir ki, hər bir sivilizasiyanın ingiliscə Shakespeare’nin sonetləri və yunanca Homer’in İlyadası olduğu kimi misilsiz ədəbi əsərləri vardır  və  Quran  da onlardan  sadəcə biridir. İzləyicilərimizdən biri bizə bu şübhəni göndərib cavab verməyimizi istəmişdir.

Quran və Shakespeare’in əsərləri

Gəlin, Muhəmməd ﷺ Peyğəmbər ilə Shakespeare’i və Quranla Shakespeare’in əsərlərini qarşılaşdıraq və müqayisə edək:

  1. Hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, ümmi (yazıb-oxuma bilməyən) bir şəxs olaraq Muhəmməd ﷺ Peyğəmbərdən fərqli olaraq, Shakespeare bir neçə dili tam bilirdi və fərqli mədəniyyətdən olan müəllimləri ilə yanaşı, geniş kitabxanalara da çıxış imkanına malik idi.
  2. Shakespeare peşəkar dramaturq olaraq ad qazanmışdı və hər əsərində sənətini təkmilləşdirməyə davam edirdi. Britaniyalı yazıçı Mark Forsyth Shakespeare’in qabiliyyətlərinin zamanla inkişaf etdiyini iddia edir: “Shakespeare dahi deyildi. O, heç şübhəsiz ki, nəfəs alan ən gözəl yazıçı idi. Amma dahi deyildi. Shakespeare getdikcə yaxşılaşdı və daha yaxşı oldu, bu təbii idi, çünki o, yeni işə başlayan hər insan kimi pis başlamışdı. ”
    Halbuki Peyğəmbərin ﷺ bütün həyatı boyu heç vaxt bir beyt belə olsa7, şeir söyləməsi haqda məlumat yoxdur8. Üstəlik istənilən müəllifin əsərlərinin geniş auditoriyaya çıxmazdan əvvəl redaktə/korrektə işlərinin aparıldığını nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, İslam Peyğəmbəri ﷺ geniş müsəlman və qeyri-müsəlman auditoriyaya vəhy olaraq çatdırdığı heç bir şeydə dəyişiklik etməyib.
  3. Sonetlər Shakespeare’dən əsrlər əvvəl bilinir və istifadə olunurdu9, O, bir çoxlarına görə başqaları ilə ortaq üsluba malik idi. Bu səbəbdən də Shakespeare’in ingilis dramaturq Christopher Marlowe və dövrünün digər dramaturqlarından Francis Beaumont və John Fletcher ilə müqayisə olunmasına təəccüblənməmək lazımdır. 10

    Quran isə Ərəbistanın ustad şairlərinin istifadə etdiyi hər yazı və ya nitq üslubundan ayrılan unikal kompozisiya quruluşuna malik idi. Bunu dövrün ən böyük şairləri belə etiraf etməyə məcbur olmuşdular. Necə ki, həyatının sonuna qədər İslamın qatı düşməni olan Vəlid ibn əl-Muğirədən Quranı tənqid etməsi tələb olunduqda o, belə cavab vermişdi: “Mən nə deyə bilərəm? Vallahi aranızda şeiri – hətta cinlərin şeirlərini belə – məndən daha yaxşı bilən, xitabətdə və bəlağətdə mənimlə yarışacaq biri yoxdur. And olsun ki, onun dediklərinin bunların heç biri ilə heç bir oxşarlığı yoxdur. And olsun ki, Onun (Peyğəmbərin) dediyi sözdə (Quranda) bir şirinlik və cazibə vardır. Onun ən yüksək hissələri (səthi mənaları) genişdir və dərinlikləri sonsuzdur. Ona qarşı bir şey qoymaq mümkün deyildir, qarşısındakı hər şeyi əzəcəkdir.”11 Məşhur tarixçi Karen Armstrong Quranın bu xüsusiyyətinin İslamın uğurunu təmin etdiyini iddia edir: “Sanki Muhəmməd tamamilə yeni bir ədəbi forma yaratmışdı… Quranın bu xüsusiyyəti olmasaydı, İslamın kök salması mümkünsüz olacaqdı” 12
  4. Hər əsərində öz ədəbi üslübunu və lüğətini tam olaraq biruzə verən Shakespeare’dən fərqli olaraq, Muhəmməd ﷺ Peyğəmbərin hədisləri və Quran arasında linqvistik baxımdan ciddi fərqlər mövcuddur.  Bu, linqvistlər tərəfindən çox asanlıqla hiss edilməkdədir. Hətta müasir dövrdə hədislərlə Quran arasında stilometrik olaraq onlarla tədqiqat aparılıb. Ortaya çıxan statistik göstəricilər tədqiqatçıları qəbul etməyə məcbur edir ki, hər hansı bir insanın öz dilinə bu şəkildə hakim olması qeyri-mümkündür. Məsələn,  ən məşhur hədis qaynağı olan “Səhih əl- Buxari”də olan sözlərin 62%-nin Quranda, Quranda istifadə edilən sözlərin isə 83%-nin hədislərdə olmadığı aşkar edilmişdir.13(Quran və hədislər arasında olan linqvistik fərqlər və bunun nə mənaya gəlməsi haqda xüsusi yazımız olacaqdır.)
  5. Shakespeare’in sonetlərinin hər biri eyni dərəcədə bəlağətli deyil, əksinə bir-birindən kəskin fərqlənən, zəifliyi ilə nəzərəçarpan sonetlər vardır.14 Bunun əksinə olaraq, zəngin “nəqd” (ədəbi tənqid) ənənələri ilə fəxr edən ərəblər,  “suboptimal  söz seçimlərini” müəyyən etmək üçün bir-birlərinin şeirlərini hər vəchlə təftiş etdikləri halda Quranda “bu söz belə olsaydı, daha bəlağətli olardı və s.” kimi iddialar edə biləcək tək bir söz belə tapa bilməyiblər.15
  6. Shakespeare’in təsir dairəsində olan insanlar heç vaxt onun işini qeyri-insani hesab etməyiblər.16 Bir çoxları üçün o, sadəcə olaraq bir öncül idi. Hətta, Newcastle Universitetinin professoru Hugh Craig Shakespeare’i Webster, Dekker, Peele, Marlowe, Jonson və Greene’dən sonra yeddinci ən böyük ingilisdilli dramaturq olaraq vəsf edir.17

    Bunun əksinə olaraq, Quran onu inkar edənlərə qarşı açıq-aşkar meydan oxuyur və onları sadəcə ona bənzəyən hər hansı bir şey gətirməyə cəhd etməyə çağırır.(52:33-34) Üzərindən əsrlər keçməsinə baxmayaraq bu meydan oxuma heç vaxt qarşılıq görməyib. Necə ki, Allah buyurur: “Əgər bəndəmizə (Muhəmmədə) nazil etdiklərimiz barədə şübhəniz varsa, siz də onun kimi bir surə gətirin!” (2:23).
  7. Shakespeare uydurma hekayələrin yaradıcılıq azadlıqlarından həzz alırdı. Qurana gəlincə, onun məqsədi əyləncə deyildi. O, əxlaq, fəlsəfə, tarix və hüquqa – adətən kütləyə cəlbedici olmayan sərt mövzulara müraciət edirdi. Quran mürəkkəb ekzistensial həqiqətləri irəli sürmüş, həssas əxlaqi həqiqətləri diqqətəlayiq dəqiqlik və zərafətlə insanlığa öyrətmişdir. O, normallaşan və geniş yayılmış səhvləri dekonstruksiya edir və geniş əhatə qazanması gözlənilməyən qissələrə yer ayırır. Quran eyni zamanda (dəyərlər sistemini aşılamaq və gücləndirmək üçün) öz mövzularını tez-tez təkrarlayır. Məharətli müəlliflərin qaçmağa çalışdığı başqa bir bəlağət əngəli məhz təkrarlardır, Quran isə hər dəfə dilin ritorik zənginliyini elə bədii variasiya ilə çatdırır ki, bunun insan əməli ola bilməyəcəyi aşkar olur.
  8. 17-ci əsrdə sadəcə Londonda teatr səhnəsi üçün uyğun əyləncələrdən fərqli olaraq, Quran ali dini bir mətn olaraq gənc və yaşlı hər kəsə, pre-modern və post-modern düşüncəyə, şərq və qərbə, bir sözlə hər dövrə və şəxsə mənəvi və intellektual şəkildə xitab etməli idi. Tarix bu xitaba şahiddir!
  9. Shakespeare’in əsərlərinə nəyi daxil edib, nəyi çıxaracağına, bir sözlə ssenari ilə bağlı qərarlar vermək üçün uzun illər vaxtı olub. Bunu insanların yazılı olmayan suallarına cavab olaraq Quran ayələrini çatdıran Muhəmməd ﷺ Peyğəmbərlə müqayisə edin. Məsələn, Quranda “(Ey Rəsulum!) Səndən soruşurlar… De…” ilə başlayan 10-dan çox ayə var (məs., 2:189). Hansı ki, bu ayələr qeyd edilən sualların verilməsinin ardıyca enmişdir.

    Bundan əlavə, O, ﷺ ən gərgin şəraitlərdə, bəzən hücumla üz-üzəykən və ya yeni baş vermiş hadisələrlə bağlı enən vəhyi anında insanlara çatdırırdı. Normalda Quranın bu cür kortəbii “istehsalları” hadisələr cərəyan edəndən və ilkin reaksiyalar sakitləşdikdən sonra, sakit bir şəkildə şam işığında yazılanlar arasında bəlağət baxımından fərqlilik yaratmalı deyilmi?!
  10. Shakespeare öz əsərlərini hər müəllifin yazdığı kimi, əvvəldən axıra doğru bir bədii xətt quraraq yazırdı və hər bir dramın necə başlayıb, necə bitəcəyinə əvvəldən qərar verməkdə sərbəst idi. Bununla yanaşı, Quran təsir dairəsində olanlar tərəfindən bu cəhətdən 23 il ərzində “sirli bir kitab” sayılırdı. Belə ki, Quranın nə vaxt tamamlanacağını heç kim bilmirdi və onun bugünkü sırası belə ayələrin eniş xronologiyasına yox, sadəcə olaraq vəhyə əsaslanmaqdadır. Uzun illər ərzində enən Quran (hətta eyni surənin) ayələrinin sanki pazl parçaları kimi bir-birini tamamlaması və həm bəlağət, həm simmetriya, həm də axıcılıq cəhətdən  möhtəşəm sistemli bir kitabın ortaya çıxması sadəcə və sadəcə vəhy ilə açıqlana bilər.18

Nəticə olaraq, istər erkən dövr ərəb yarımadasındakı böyük şairlərə, istərsə də bu gün linqivistika sahəsində irəliləmiş akademiklərə müraciət etsək, Quranın ədəbi unikallığı ilə bağlı yekdil fikir olduğunu görərik. Məşhur ingilis orientalist Edward Henry Palmer mövzu ilə bağlı məşhur şərhində belə deyir: “Ərəb yazıçılarının ən yaxşılarının belə heç vaxt Quranın özünə bərabər bir şey çıxara bilməməsi təəccüblü deyil..” 19 Şotland tarixçi və orientalist Hamilton Gibb isə belə deyir: “Bütün ərəblər kimi o dövrün böyük dilçiləri, şairləri də dil və ritorika biliciləri idilər. Əgər Quran onun öz əsəri olsaydı, başqa kişilər onunla rəqabət apara bilərdi. Onlar da Muhəmməd kimi on ayə gətirməli idilər. Əgər bacara bilməyiblərsə (və bacara bilməyəcəkləri də açıq-aydındır), Quranı böyük dəlil möcüzəsi kimi qəbul etmək lazımdır”. 20 “Quran ərəbcəsinin müqayisəli leksik tədqiqi” kitabının müəllifi professor Martin Zammit bu fikirləri belə ümumiləşdirir: “İslamdan əvvəlki şeirlərin bəzilərinin ədəbi mükəmməlliyinə baxmayaraq, Quran, şübhəsiz ki, ərəb dilinin ən ali səviyyədə təzahürüdür.”21

Dipnotlar

  1. Abdul-Raof, H. (2003). Exploring the Qur’an. Dundee: Al-Makhtoum Institute Academic Press, p.64.
  2. İbn Xaldun,  Müqəddimə,  tərc. Franz Rosenthal (Princeton: Princeton University Press, 1967), fəsil. 6, səh. 58.
  3. İbn Rəşiq əl-Qayravani,  əl-Umdah fi  məhasin əşşir və ədəbih  (Beyrut: Dar əl-Jil, 1981), 1:65.
  4. “Poetry and Language” by Navid Kermani,  in The Blackwell Companion to the Qur’an (Hoboken: Wiley-Blackwell, 2009), 108.
  5. İnsanlar buna heyrətlənmişdi, çünki Ləbid “onların ən məşhur şairi idi”. Ona şeir yazmağı nə üçün tərk etdiyini soruşdular; belə cavab verdi: “Necə?! Qurandan sonra da?!”
  6. Islahi, A. A. (2007) Pondering Over the Qur’an: Tafsir of Surah al-Fatiha and Surah al-Baqarah. Vol 1. Translated by Mohammad Saleem Kayani. Kuala Lumpur: Islamic Book Trust, səh. 25-26. 
  7. Kermani, K. (2006) Poetry and Language, p. 108
  8. Mustafa Sadiq ər Rafi, İcəz əl Quran və əl bəlağah əl nəbəviyyəh (Beirut: Dār al-Kutub al-ʿArabī, 1973), 308.
  9. Bu qafiyə nizamında hər misrada on heca olur. Misralar beş hissədən ibarət iki hecalı vəznlərə bölünür (Mabillard, A. (1999) Shakespearean sonnet basics: Iambic pentameter and the English sonnet style. Buradan baxa bilərsiniz: http://www.shakespeareonline.com/sonnets/sonnetstyle.html [Keçid tarixi: 5 oktyabr 2016]. )
  10. Holland, P. (2013) Shakespeare, William (1564–1616). Oxford Dictionary of National Biography. Oxford University Press. 
  11. Hakim, Əl Mustədrək (Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmīyah, 1990), 2:550;
  12. K. Armstrong. 1993. A History of God: the 4,000 Year Quest of Judaism, Christianity and Islam. Vintage, p. 171.
  13. “Author Discrimination between the Holy Quran and Prophet’s Statements,” by Halim Sayoud, Literary and Linguistic Computing 27, no. 4 (2012): 427–44.
  14. Şekspirin ilk əsərləri, “… yaxşı deyildi.” – Forsyth, Mark. (2013) The Elements of Eloquence: How to Turn the Perfect English Phrase. London: Icon Books. Kindle Edition.
  15. İstənilən halda dili indikilərdən qat-qat yaxşı bilən o zaman yaşamış ərəb dili ustadları Quranda qeyri-optimal seçim müəyyən edə bilməmişdilər. Bu, Quranda qrammatik səhvlər olduğunu iddia edən sonrakı dövrlərdə yaşayan tənqidçilərin absurdluğunu açıq şəkildə ortaya qoyur.
  16. Holland, P. (2013). Shakespeare, William (1564–1616). Oxford Dictionary of National Biography. Oxford University Press. Available at: http://dx.doi.org/10.1093/ref:odnb/25200.
  17. Hugh Craig, “Shakespeare’s Vocabulary: Myth and Reality,” Shakespeare Quarterly 62, no. 1 (2011): 53–74.
  18. Məsələn, Bəqərə surəsindəki tematik simmetriya haqqında Dr. Raymond Farrin yazır: Həqiqətən də bu fəsil dizaynın heyrətamiz nümunəsini nümayiş etdirir. Gördüyümüz kimi, üzük kompozisiyasının prinsiplərinə uyğun olaraq dəqiq və sıx şəkildə qurulmuşdur; hətta bölmə uzunluqları ümumi sxemə mükəmməl uyğun gəlir. Bundan əlavə, dəqiq struktur fəsildəki əsas mövzulara işarə edərək bələdçi rolunu oynayır. Bunlar naxışın məntiqinə uyğun olaraq ayrı-ayrı halqaların mərkəzlərində və xüsusən də fəslin mərkəzində baş verir. Raymond K. Farrin, Əl-Bəqərə surəsi: Struktur təhlili (Hartford, CT: Hartford Seminary, 2010), 30.
  19. Edward Henry Palmer, The Qur’an (Oxford: Clarendon Press, 1900), p 4.
  20. Hamilton Gibb, Islam: A Historical Survey (Oxford: Oxford University Press, 1980), p 28.
  21. Martin R. Zammit,  A Comparative Lexical Study of Quranic Arabic  (Boston: Brill, 2002), p 37.